NIEUWS

Vier Dordtse joden trouwden
nog net in Kamp Westerbork

Kamp Westerbork in de oorlogsjaren

Kamp Westerbork in de oorlogsjaren,
met de hoofdweg die door slachtoffers ook wel de ‘Boulevard des Misères’ werd genoemd.
Foto Wikipedia

Vier joodse Dordtenaren zijn in het doorgangskamp Westerbork, in afwachting van hun deportatie naar concentratiekampen, nog getrouwd. Eén van hen, Rozette Allemans (29), kreeg daar met haar echtgenoot Moritz Fogel (46) zelfs nog een baby, Carry Ellen. Een zus van Rozette, Annie Esther Allemans (28), trad enkele maanden later ook in Westerbork nog in het huwelijk, met de Tsjech Kurt Beck (36). Een derde bruid, Betje Monasch (60), kon zelf de huwelijksakte niet ondertekenen ‘wegens blindheid’. Drie van de vier bruidsparen zijn naderhand vermoord, ook de baby.

Saskia Aukema

Saskia Aukema, hier poserend voor een promotiefilmpje, gaat in haar boek in op 261 kamphuwelijken.
Foto Saskia Aukema

Akten
Deze gegevens zijn ontleend aan de huwelijksakten van Kamp Westerbork. Begin april 2022 zijn deze, 77 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, ‘ontsloten’ door het Drents Archief, dat ze daartoe heeft gedigitaliseerd. Via deze link kunnen de aktes worden geraadpleegd, al moeten belangstellenden nog wel de geboorte- of woonplaats van bruid en bruidegom invullen.
        Begin 2022 publiceerde de tekstschrijver en fotograaf Saskia Aukema haar boek Tot de dood ons scheidt, waarin zij ingaat op de 261 stellen die in Westerbork in de echt zijn verbonden. Zij kwam op het idee voor het boek, toen ze hoorde dat haar oudtante Annie met haar vriend Hans was getrouwd in Kamp Westerbork. Ze was “verbijsterd”, schrijft ze. “Dat dat kon: trouwen in een doorgangskamp… Ik wilde alles over die huwelijken weten, maar er bleek nog nooit iets structureel over uitgezocht. Dus dat ben ik zelf gaan doen.”

Beladen
Maandenlang dook Aukema de archieven in en “vond veel nooit eerder gepubliceerd materiaal: trouwfoto’s, bruidsmenu’s, felicitatiekaarten, oude brieven en memoires. Daarnaast maakte zij beelden van het kampterrein, in een poging “zich te verhouden tot die beladen plek”. Het boek, dat 29,95 euro kost en verscheen op 27 januari, de Internationale Herdenkingsdag van de Holocaust, oogstte (inter)nationaal aandacht. Ook deze Dordtse Stolpersteine-website signaleerde de uitgave, zie artikel op deze site.
        Bij die gelegenheid vroeg de redactie Aukema of zij ook Dordtse echtparen in de archieven heeft aangetroffen. Dat durfde ze niet te zeggen, meldde ze. Aukema had namelijk niet specifiek gezocht op bepaalde geboorte- of woonplaatsen. Zij richtte zich op andere zaken. “Ik heb van alle bruidsparen vooral onderzocht wat er met hen is gebeurd, nadat ze in Westerbork terecht gekomen zijn. Alleen van de bruidsparen die in het boek worden uitgelicht, heb ik ook hun voorgeschiedenis bij het onderzoek betrokken.”
        Gevraagd op welke bruidsparen zij zich dan heeft geconcentreerd, e-mailde ze: “Het is een fotoboek. Ik heb me laten leiden door de stellen van wie beeld, teksten, kaartjes of ander archiefmateriaal was overgeleverd. Onder hen waren geen Dordtenaren.”

huwelijksakte van Louis Leviticus en Beate Hildegard Mansbach

De huwelijksakte van 24 april 1943 voor Louis Leviticus en Beate Hildegard Mansbach.
Foto Drents Archief

Beate Mansbach

Beate Mansbach: het huwelijk heeft net een week mogen duren.
Foto Website ‘Yad Vashem’

Doorzoekbaar
Het Drents Archief was toen al bezig de huwelijksakten van Westerbork digitaal doorzoekbaar te maken. Als gevolg van de pandemie kwamen ze echter later online dan de bedoeling was. Op zaterdag 9 april was het zover. Wie bij de akten invult dat informatie wordt gezocht over huwelijken in Kamp Westerbork in de periode 1940-1945, krijgt te zien dat er verdeeld over 69 webpagina’s in totaal 1709 resultaten kunnen worden bekeken.
        Dordrecht levert vier huwelijksakten op. Deze zijn bij dit artikel afgebeeld. Van de meeste ‘Dordtse’ huwelijken was al bekend dat zij in Westerbork zijn gesloten; dit staat vermeld in verhalen over hen op deze website. Er is één uitzondering: het huwelijk van de 24-jarige Louis Leviticus met 27-jarige Beate Hildegard Mansbach op 24 april 1943. Deze echtverbintenis is nu pas in de openbaarheid gekomen.

huwelijksakte voor Rozette Allemans en Moritz Fogel

De huwelijksakte voor Rozette Allemans en Moritz Fogel, gedateerd op 5 mei 1943.
Foto Drents Archief

Rozette Fogel-Allemans Moritz Fogel

Rozette en Moritz waren 29 en 46 jaar oud tijdens de bruiloft.
Foto’s Websites ‘Joods Monument’ en ‘Yad Vashem’

Verpleegster
Wie waren de vier ‘Dordtse’ bruidsparen die in het aangezicht van deportatie en de dood elkaar nog eeuwige trouw beloofden? En wat is er na Westerbork met hen gebeurd? Daar wordt hier kort op ingegaan. Schrijnend in de akten is die almaar terugkerende zin: dat de bruid en bruidegom “beiden wonende te Westerbork” waren, alsof het een onschuldige gemeente betrof, en geen strafkamp, waarvandaan wekelijks goederentreinen naar de dood reden.
        Rozette Allemans (29), geboren in Dordrecht op 13 november 1913 en waarnemend hoofdverpleegster van beroep, gaf op 5 mei 1943 het ja-woord aan 46-jarige koopman Moritz Fogel (Rotterdam, 15 april 1897). De getuigen waren Rozette’s zus Annie Esther en een zwager van Moritz, Isaac Levie Bril (45, koopman), “allebei wonende te Westerbork”. Op 27 maart 1944, tien maanden later, bevonden Rozette en Moritz zich nog steeds in Westerbork en beviel Rozette van een dochtertje, Carry Ellen.
        Nog eens bijna zeven maanden later waren moeder en baby dood, omgebracht op twee verschillende dagen in Auschwitz: Rozette op 18 oktober, Carry op de 19de. Vader Moritz is volgens de herdenkingswebsite ‘Joods Monument’ op een onbekende datum ergens in Duitsland overleden of vermoord. Er staat onprecies dat hij in mei 1945 is heengegaan, op 48-jarige leeftijd. Getuige Isaac Levie Bril, geboren in Rotterdam op 2 maart 1898, is vermoord in Auschwitz op 1 oktober 1944, 46 jaar oud.

Carry Ellen, die slechts zes maanden heeft mogen leven

Het echtpaar kreeg in Westerbork een baby, Carry Ellen, die slechts zes maanden heeft mogen leven.
Foto uit het boek ‘In Memoriam’ van Guus Luijters en Aline Pennewaard

huwelijksakte van Betje Monasch en Isadore Lion

De huwelijksakte van 28 december 1942 voor Betje Monasch en Isadore Lion: zij kon wegens blindheid geen handtekening zetten op de akte. Foto Drents Archief

Emigratie
Betje Monasch (Dordrecht, 11 november 1882) trouwde op 28 december 1942 in Westerbork met een familiebekende: Isadore Lion (Steenbergen, 23 februari 1879). Hij was de weduwnaar van Anna Monasch, een zus van Betje. Hij was 63, zij 60. De getuigen waren: Hermann Joël (55, koopman) en Ilse Ruth Levin (21). Bruid en bruidegom zijn nog geen drie weken later tegelijk vermoord, op 14 januari 1943 in Auschwitz.
        Hermann Joël, Berlijner van geboorte (14 januari 1887) eindigde eveneens in Auschwitz, op 3 oktober 1944, 57 jaar oud. En Ilse Ruth Levi, geboren in Düsseldorf op 17 augustus 1921? Zij heeft de Holocaust weten te overleven. Zij werd op 13 april 1945 bevrijd in Farsleben en emigreerde een jaar later naar de VS. Ilse is als echtgenote van Richard Weishaupt op 86-jarige leeftijd overleden in Tucson, Arizona, op 2 december 2007.

huwelijksakte van Louis Leviticus en Beate Hildegard Mansbach

De huwelijksakte van 24 april 1943 voor Louis Leviticus en Beate Hildegard Mansbach.
Foto Drents Archief

Aron Levie Schielaar

Aron Levie Schielaar was een getuige bij het huwelijk.
Foto Website ‘Joods Monument’

Eén week
De opticien Louis Leviticus (Dordrecht, 18 juli 1918) verbond zich in Westerbork met Beate Hildegard Mansbach (Gudensberg, 4 februari 1916) op 24 april 1943. Zij scheelden drie jaar. Getuigen waren Jenny Monnikendam (33), de echtgenote van Salomon Manassen, en Aron Levie Schielaar (40, handelsagent). Het bruidspaar heeft na de bruiloft nog één week te leven gehad. Beiden werden tegelijk vergast in Sobibor, op 30 april 1943.
        Jenny (Amsterdam, 20 mei 1909) werd in de daarop volgende maand vermoord, ook in Sobibor, op 21 mei, samen met haar echtgenoot, de handelaar Salomon (Rotterdam, 3 april 1905. Hij is 38 geworden, zij 34. Alleen een kind van hen heeft de oorlog overleefd. Het leven van handelsvertegenwoordiger Aron Levie Schielaar (Rotterdam, 28 mei 1902) hield op in Auschwitz, op 31 maart 1944, 41 jaar oud.
        Het laatste ‘Dordtse’ bruidspaar wordt gevormd door Annie Esther Allemans, de zus van Rozette, en Kurt Beck (36, Praag). Zij gaven elkaar het ja-woord op 4 november 1943 en hadden vervolgens uitzonderlijk geluk: ze hebben de oorlog overleefd. Kurt is om het leven gekomen bij een auto-ongeluk bij Borne, op 3 december 1957, 50 jaar oud; zij stierf in Enschede, op 14 januari 1995, 80 jaar oud. De ene getuige was Moritz Fogel (zwager, want de man van Annie’s zus Rozette, zie hierboven). De andere was Levy Cohen (44, koopman). Over hem en zijn lot, hij is geboren in 1899, zijn geen nadere betrouwbare gegevens te vinden.