NIEUWS
Wie was toch de zogeheten
boekenjood van Dordrecht?
 |
Klik op de afbeelding om naar de |
Pas 37 jaar nadat de column was gepubliceerd in Trouw, kwam deze via Google ter kennis van de redactie van de Dordtse Stolpersteinewebsite. De column was geschreven door J.G.A. (Jaap) Thijs, hij stond in de krant van 18 januari 1986 en het onderwerp betrof een bezoek van Thijs – “omstreeks 1940” – aan “een bejaard pand vlakbij het Scheffersplein in Dordrecht”. Daarin bevond zich het tweedehands boekenzaakje van “de boekenjood”.
Omdat deze website het oorlogsleed van Dordtse joden beschrijft, was er meteen nieuwsgierigheid. Wie was deze boekenjood? En betrof het hier net zo’n scheldwoord als voddenjood, of was hij deze boekhandelaar inderdaad joods? Heeft hij de Holocaust overleefd?
 |
De Groenmarkt in een onbekend jaar, met links om de hoek het Scheffersplein. In één van de hoekpanden aan de Groenmarkt was in 1940 het tweedehands boekenzaakje van de ‘boekenjood’ gevestigd. |
 |
Jaap Thijs op een foto die zijn uitgever heeft geplaatst bij een korte biografie over deze auteur. |
Vaag
Thijs, geboren in Zevenbergen op 12 september 1924, is in zijn column vaag over de locatie van het boekenzaakje. Hij schrijft slechts dat hij er vaak langsliep en dat hij dan “verlangend keek naar wat er achter de ramen lag”. Maar zijn “bezit aan dubbeltjes” was te gering om er zich iets aan te kunnen schaffen. En dus liep hij “met lege handen en een hoofd vol dromen” terug naar “m’n christelijke HBS, destijds ook vlak bij het Scheffersplein te vinden, in de Wijnstraat”.
Ter toelichting: Jaap Thijs, op 18 november 2005 als 82-jarige overleden in Heemstede, was het tiende kind van de twaalf die zijn ouders Gijsbertha Thijs-Verkerke en Lambertus Thijs zouden krijgen. Hij groeide op in Zevenbergen en bezocht in Dordrecht het christelijk lyceum, zoals de hbs ook bekend staat. Hij reisde heen en weer in zijn schooltijd, hij heeft niet in Dordrecht gewoond.
Slechts één keer, meldt Thijs, is hij het boekenwinkeltje binnengetreden. Van een oudere broer had hij gehoord dat die er “mooie dingen bemachtigd had – en voor géén geld!”. Om dat te bereiken, “moest je wel afpingelen”. Als je dat “slim en bekwaam deed, ging de boekenjood wel door de knieën, aldus het verhaal”. Maar toen Thijs de boekenjood zonder omwegen vroeg of van de prijs soms de helft afkon, “liep hij rood aan, stapte naar de deur, opende die en beval mij luid en met gekwetste stem zijn bedrijf te verlaten”.
 |
De christelijke hbs in de Wijnstraat vlakbij het Scheffersplein, gefotografeerd in 1910. |
Nimmer meer
In 1986 terugdenkend aan het incident, schrijft Thijs zich minder te verbazen over zijn “eigen ontactisch optreden” dan wel over het feit “dat wij onbekommerd over boekenjood spraken”. Of de winkeleigenaar werkelijk een jood was, weet Thijs niet eens, schrijft hij, maar: “Waarschijnlijk is het wel, want toen de oorlogsjaren voortschreden, bleek het zaakje plotseling gesloten en de handelaar heb ik nimmer meer gezien.”
Met suspense voegt hij toe: “Misschien stond hij wel bij de groep mensen, die ik op een ochtend in ’42 of ’43 bijeengedreven zag, ergens op het Dordtse station. Even keek ik naar hen, toen liep ik door, want met het examen in zicht wilde ik liever geen les missen.”
Waarna de rest van de column, in zijn geheel hiernaast te lezen, gaat over hoe achteloos “wij vroeger omsprongen met het woord jood!” en over “welke samenstellingen met jood nog in onze woordenboeken staan!” Thijs vraagt zich af: “Hoe ver of hoe dichtbij was mij het antisemitisme?”. Hij licht toe dat het zien van de film Shoah hem ertoe heeft gebracht om in zijn (Dordtse) herinneringen te graven.
 |
De familie Van Brummen, met boekhandelaar Derk Jan van Brummen, zijn vrouw en hun zeven kinderen. |
 |
Deze foto toont A.G. Versteeg, gefotografeerd in juli 1930 |
Katholiek
Waar nu bevond zich de boekenzaak?
De Dordtse archiefonderzoekster Erica van Dooremalen zocht in het Adresboek van 1938 naar boekhandels in de buurt van het Scheffersplein. Al deducerend kwam zij uit bij de winkel van Johannis Hendricus van Bijnen (Dordrecht, 7.12.1867). Hij was allerminst joods, maar rooms-katholiek. Zijn winkel bevond zich aan de Groenmarkt, op nummer 2 zwart. Dat is om de hoek bij het Scheffersplein. Van Bijnen is overleden op 31 december 1946, 79 jaar oud.
Dit komt overeen met wat Thijs meldde: dat het zaakje van de boekenjood later in de oorlogsjaren ineens was gesloten en dat hij de handelaar nooit meer had gezien. Andere boekhandels in de omgeving van het Scheffersplein vallen volgens Van Dooremalen af, simpel omdat zij na de oorlog nog bestonden. Het zijn de boekwinkel van D.J. van Brummen (Groenmarkt 12) en die van A.G. Versteeg (Vleeschhouwersstraat 22-24-26).
Inzoomend op Van Bijnen: hij was de echtgenoot van de Nederlands Hervormde Hendrina Wilhelmina de Keijzer (Leiden, 14.8.1868). Zij trouwden in Rotterdam op 15 mei 1907, toen Hendrina 39 was, net zoals haar man. Hendrina is ver voor de Tweede Wereldoorlog al gestorven, op 2 november 1929 als 61-jarige. Het echtpaar heeft één kind gekregen, Alphonse Johan Henri van Bijnen, die in Rotterdam is geboren op 14 augustus 1909 en die is overleden op 1 januari 1970 (61).
Na het overlijden van zijn eerste vrouw is vader Van Bijnen op 18 februari 1931 hertrouwd in Rotterdam, met de rooms-katholieke Catharina Elisabeth van Dalen (Rotterdam, 10 juli 1881). Na afloop, nog diezelfde dag, kwam zij bij hem in Dordrecht wonen.
 |
De gezinskaart van boekenverkoper J.H. van Bijnen, voor- en achterzijde. |
 |
Jaap Thijs is geslaagd voor het eindexamen van de christelijke hbs, bericht de ‘Dordrechtsche Courant’ op 2 juni 1943. |
Politicologie
Thijs, de man die deze zoektocht door oud Dordrecht veroorzaakte, is na zijn schooltijd – in Engeland – in militaire dienst gegaan, aldus een korte biografie op de website van Uitgeverij Gopher.
In 1947 ging hij politicologie studeren aan de toenmalige Gemeentelijke Universiteit in Amsterdam. In 1950 werd Thijs verslaggever bij Trouw, later redacteur binnenland, nog weer later chef-binnenland – totdat hij in 1984 werd gedwongen met de VUT te gaan. Van 1984 tot 1989 werd in de krant elke zaterdag zijn taalrubriek geplaatst, “in een hoekje-zonder-naam, slechts gemarkeerd door de ganzenveer”. Het was in die rubriek dat hij zo eens schreef over de Dordtse boekenjood.
Thijs woonde in zijn studententijd in Heemstede en is in die gemeente ook overleden. Hij was getrouwd met Baukje Heins (Amsterdam, 16.6.1923 – Heemstede, 12.11.2007: 84), met wie hij drie dochters kreeg. Zowel Thijs als zijn echtgenote zijn begraven op de Algemene Begraafplaats in Heemstede.
Boeksmous
Tot slot: de taalhistoricus en journalist Ewoud Sanders (Rotterdam, 1958) heeft op 17 maart 2014 in NRC Handelsblad uitleg gegeven over woord boekenjood.
Hij schrijft in zijn wekelijkse rubriek ‘Woordhoek’ dat het woord lang is gebruikt in de betekenis ‘handelaar in tweedehands boeken’. “Het duikt voor het eerst op in het midden van de 18de eeuw. Het heeft dan een andere vorm, namelijk boeksmous of boekensmous, maar aangezien smous een oud (scheld)woord is voor ‘jood’, hebben we het over hetzelfde. Vanaf het midden van de 19de eeuw kom je het woord boekenjood steeds vaker tegen. Meestal ging het om arme straathandelaren en marktverkopers over wie maar weinig bekend is.”
“In de nieuwste editie van de Grote Van Dale,” vervolgde Sanders in 2014, “staat bij boekenjood: “Joodse handelaar in oude boeken”. Ook dat is onjuist. Dat wil zeggen: boekenjood is vaak gebruikt voor ‘joodse boekhandelaar’, maar net als bijvoorbeeld voddenjood werd het ook gebruikt voor niet-joden. Dus voor ‘handelaar in oude boeken’ in het algemeen. Terecht vermeldt Van Dale dat boekenjood tegenwoordig als beledigend wordt ervaren.”
 |
De column van J.G.A. (Jaap) Thijs, voor het gemak in twee delen opgesplitst. |
