NIEUWS
Twee boeken op komst over verliefd
verzetsstrijdersechtpaar uit Dordt
In september 2024 verschijnen bij de uitgeverij Radboud Erfgoed Collecties twee boeken: Liefdesbrieven Dina (‘Diet’) Kloos-Barendregt en Jan Kloos en Herinneringen aan Jan, door Diet direct neergeschreven in februari 1945, enkele dagen nadat haar geliefde was gefusilleerd. Jan en Diet Kloos vormden een Dordts verzetsstrijdersechtpaar, zoals staat op een straatnaambord dat dinsdag 14 mei 2024 is onthuld op de begraafplaats De Essenhof in Dordrecht.
 |
Het straatnaambord op de begraafplaats, dat de directe aanleiding was voor de toespraak van Paul Sars en waarop in de komende maanden nog tal van andere activiteiten volgen, zoals boeken, een symposion, een expositie een muziektheatervoorstelling. Elders op deze website is daar al apart over bericht. |
 |
| De voormalige woning van de familie Kloos. Zoon Jan heeft zich hier tijdens de oorlog verstopt, achterin een kast. Foto Google Streetview |
Schets
Tijdens een bijeenkomst in de Thuredrith-aula op dit kerkhof heeft prof. dr. P. L.M. (Paul Sars, hoogleraar Duitse taal en cultuur aan de Radboud Universiteit, een lezing gehouden, die “een ruwe schets” van data en feiten over Jan en Diet Kloos behelsde. De aanstaande uitgaven worden door hem en collega Jan Heemels bezorgd, ingeleid en geannoteerd. Op deze Stolpersteine-website wordt de rede van Sars grotendeels geciteerd.
Paul Sars is na afloop uitgenodigd door met Maartje Wildeman, een geboren Dordtse die nu in Amsterdam woont. Zij toonde Sars haar ouderlijk huis aan de Nieuweweg, destijds (nummer 40, nu 80), aan de achterzijde van de begraafplaats. Hier woonde indertijd de familie Kloos.
Het is bekend dat Jan Kloos (Amsterdam, 7 mei 1919), die op 22 november 1944 als 25-jarige trouwde met de 20-jarige Dina (Dordrecht, 9 mei 1924), ondergedoken heeft gezeten in dit huis van zijn ouders. Wildeman liet Sars de onderduikplek zien, achterin de kast in haar voormalige kamer. Daarop wist Sars Wildeman te verrassen: hij vertelde dat Jan en Diet enkele dagen later, in de nacht van 8 op 9 december 1944, in deze woning zijn gearresteerd. “Dat had ik me nog nooit gerealiseerd”, reageerde Wildeman.
 |
Diet Kloos-Barendregt met haar man Jan op een bankje. |
Joden
Diet Barendregt, als 90-jarige overleden in Elden op 3 april 2015, zag “aan de hand van mijn vader, Rotterdam branden”, op 14 mei 1940. Dit veranderde, zei Sars, de levenshouding van gymnasiaste Diet “ingrijpend”. “Ze was op 9 mei net 16 jaar geworden en begreep dat haar iets te doen stond.”
Uit wat Sars vervolgens over Diet vertelde, blijkt dat zij zich tijdens haar verzetswerk verschillende keren specifiek heeft ingezet voor joodse onderduikers in Dordrecht. Volgens hem hebben “zeker zes Joden door de hulp van Diet de oorlog overleefd”. Daarvoor is haar postuum de Yad Vashem-onderscheiding toegekend, de hoogste onderscheiding van de staat Israël voor de ‘rechtvaaridgen onder de volkeren’, die Joden hebben geholpen in tijden van vervolging. Hieronder staat te lezen wie het betrof.
Jan, de echtgenoot van Diet, maakte deel uit van verschillende verzetsgroepen, in Dordrecht zowel als Wageningen – waar hij werkte bij de Plantenziektekundige Dienst. Ook zijn verdiensten worden hier genoemd.
 |
| Diet Kloos op jonge leeftijd. Foto Website ‘Celan.nl’ |
Geëngageerd
“Diet Barendregt: Diet groeide op in een sociaal geëngageerd onderwijzersgezin. Haar ouders waren actief in de destijds zogenoemde ‘armenzorg’. In het huisgezin sloeg evenwel niet de politiek, maar de muziek de maat. Diet en haar vier jaar oudere broer Wout speelden piano, en Diet zong bovendien. Ze waren als scholieren actief in het Dordtse culturele leven. Daar leerde Diet vanaf midden jaren 30, na de machtsovername van Hitler in Duitsland, ook gevluchte Duitse en Joods-Duitse musici kennen. Hulp bieden sprak vanzelf, dat had ze van huis uit meegekregen.
“Maar na die 14e mei 1940 zocht de 16-jarige scholiere, zonder medeweten van haar ouders, steeds meer de weg naar het actieve verzet tegen de onderdrukkers. Het begon met de organisatie van huisconcerten met Joden, wat de bezetter ongewenst vond, want het kon leiden tot samenscholing en subversieve acties. En dat gebeurde ook, want de Joodse huisarts Oscar Cahen, in wiens huis de concerten plaatsvonden, vormde een belangrijke schakel in het verzetsnetwerk. Hij gaf Diet een vrijgeleide-briefje voor contacten in het netwerk. En naarmate de Jodenvervolging toenam, werd ook Diet actiever in het verzet.
“Als meisje en jonge vrouw werd ze ingezet in de uitvoering van acties, bedacht door een netwerk, waarvan ze de overige leden niet mocht en wilde kennen. Ze zocht onderduik-adressen voor Joden en regelde vervolgens voedselbonnen. Ze was koerier voor vervalste identiteitsbewijzen en ze verspreidde illegale verzetsblaadjes. Uit háár berichten over die acties werd mij duidelijk dat ze zelfbewust en vastberaden was, maar ook voorzichtig, prudent.
“Ze was intelligent, besefte de gevaren en heeft daarom ook veel zorgen en angsten gekend. Angst voor foute Nederlanders, die haar, een 18-jarige scholiere, zouden verraden wanneer ze aanbelde met de vraag of ‘dit wellicht een adres was waar mensen konden worden opgevangen’. En zorgen had ze om de voedselbonnen die ze steeds weer moest zien te regelen. Ze begeleidde het gezin Spalter, het echtpaar George en Lieselotte met hun kleine dochter Mirjam. Het kind was in Wormerveer ondergebracht en dus moest Diet wekelijks berichten over en weer bezorgen, een gevaarlijk werk, want je hoefde maar één keer te worden gevolgd.
“Het moreel van de onderduikers zelf werd er in hun benarde situatie uiteraard niet beter op. Groot was haar schrik toen Diet op klaarlichte dag één van haar onderduikers op straat zag lopen, een Joodse die de benauwde ruimte niet meer aankon. Diet reageerde alert, las haar de les en bracht haar terug naar de in paniek geraakte andere onderduikers: als de vrouw was opgepakt had ze mogelijk ook de anderen in gevaar gebracht, net als de mensen die onderduik hadden verleend: het betekende onherroepelijk transport.
“Erg pijnlijk bleef voor Diet ook de herinnering aan het moment waarop de radeloze joodse Gertrude Mainzer zich bij haar meldde. Zelf was ze ondergedoken, maar haar kinderen waren op school als Joden herkend en afgevoerd naar Westerbork. Wat moest ze doen? De 19-jarige Diet drong er bij de jaren oudere Gertrude op aan dat ze zich bij haar kinderen zou voegen: ‘Je zou er niet mee kunnen léven, als je kinderen zonder hun moeder worden weggevoerd’, schijnt ze te hebben gezegd.
“Gertrude en haar kinderen hebben Bergen Belsen overleefd, zijn naar Amerika geëmigreerd, waar Gertrude onder de naam Traute Zinsheimer succesvol advocate en rechter is geworden. Via haar dochter heb ik nog met Traute gecommuniceerd, kort voor haar dood. De familie hield Diet in ere. Zeker zes Joden hebben door de hulp van Diet de oorlog overleefd, en daarvoor werd haar postuum de Yad Vashem toegekend, ‘voor de rechtvaardigen onder de volkeren’.”
 |
Diet Kloos op oudere leeftijd. Zij is 90 geworden; ze overleed na een lang ziekbed op 3 april 2015 in Elden bij Arnhem. |
 |
| Jan Kloos, zo te zien gefotografeerd op een zomeravond. Foto Website ‘Celan.nl’ |
Stoer
Sars beschreef hierna Jan Kloos, als “een stoere jongen, die waterpolo speelde op landelijk niveau”.
“Hoewel hij ook wel eens een avonturenroman van A. den Doolaard las en aardig viool speelde, was hij meer van het buitenleven en van actie. Hij was niet bang aangelegd. In militaire dienst werd hij vanuit de officiersopleiding teruggezet in de rang van gewoon soldaat, omdat hij buiten de kazerne een hogergeplaatste niet op juiste wijze had gegroet. Hij maalde er niet echt om. En toen de oorlog uitbrak was Jan een 21-jarige student Biologie.
“Nadat hij in 1943 weigerde de Loyaliteitsverklaring te ondertekenen, ging hij – met speciale toestemming van het ministerie (een opzetje wellicht) – werken bij de Plantenziektekundige Dienst in Wageningen. Zo was hij als onderzoeker naar gewassen vrijgesteld van de Arbeitseinsatz en had hij bewegingsvrijheid, ook voor verzetswerk. In zijn zakagenda uit 1944 zien we dat hij daar goed gebruik van maakt; getuige de vele reisdoelen, per trein, later op de fiets.
“Wat we weten van zijn verzetswerk, vat ik samen uit onderzoek dat mijn collega Jan Heemels heeft gedaan: Jan Kloos maakte deel uit van verschillende verzetsgroepen in zowel Dordrecht als Wageningen. In Dordrecht werd hij in 1943 lid van de Ordedienst (OD) en later, vanaf oktober 1944, lid van de spionagegroep van ingenieur Seyn. De spionagegroep maakte deel uit van de 1ste compagnie van de 1ste sectie van de Binnenlandsche Strijdkrachten, bekend als de „Sectie Jacob“. Jan was ook lid van een knokploeg en beschikte over een vuurwapen.
“Verschillende bronnen melden dat Jan ook lid was van de Groep Albrecht, maar dat vereist nog nader onderzoek. Deze spionagegroep is bekend geworden door de gedetailleerde rapporten over Duits materieel en Duitse troepenbewegingen, waarover de geallieerden juist in 1944 zeer graag informatie ontvingen. De naam van Jan staat weliswaar niet op de „In memoriam”-lijst in het door leden van de Groep Albrecht zelf uitgebrachte standaardwerk Albrecht meldt zich, maar zoals gezegd, hij was waarschijnlijk nauw betrokken bij deze groep. Een unieke privé-foto toont Jan aan het drukken van illegale blaadjes met een stencilmachine. Tegenover hem zit Leendert Reidsma achter een typmachine. Leendert was tevens lid van de Groep Albrecht en bezorger van de illegale krant, de “Vrije Pers”.
“Waarschijnlijk regelde Jan ook onderduikadressen in de omgeving van Arnhem en was hij zo betrokken bij de LO (Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers). Begin september 1944, met Dolle Dinsdag, en van 17 tot eind september 1944, tijdens Operation Market Garden, haast Jan zich met spoed richting Wageningen om mee te werken bij de bevrijding. In een brief schrijft hij op 4 september 1944 vanuit Wageningen aan Diet: “Vandaag bleek mij dat hier toch helemaal op me gerekend wordt. Er blijft dus niets anders over; vanzelfsprekend blijf ik nu dus hier.”
 |
De gezinskaart van de familie Kloos, voor- en achterzijde. Jan is het derde kind dat Abraham Willem Kloos en Dirkje Blijstra kregen, in 1919. Uiteindelijk telde het gezin vijf kinderen: Abraham, Martha, Jan, Johanna Saartje en Douwe Abraham. Twee van hen zijn niet in Dordrecht, maar eerder in Goes geboren. |
 |
| Peter Barendregt (geen familie), de oud-docent van het Dordtse gymnasium waarop Diet studeerde, poseert met hoogleraar Paul Sars bij het zojuist onthulde straatnaambord voor Jan en Diet Kloos. Beide mannen verzorgen sommige van de activiteiten rond ‘Diet Kloos 100’. Foto Redactie Website |
Verliefdheid
En daarmee was Sars aanbeland bij Jan en Diet samen.
Hij vertelde: “Jan en Diet leren elkaar op 20 mei 1944 kennen, bij toeval, omdat ze beiden op bezoek gaan bij een broer en een zus Hoogenboom [in Dordrecht, red.] Omdat Jan z’n maatje Piet er niet is, raakt hij in gesprek met Bie en haar vriendin Diet. Het klikt, en Jan wandelt die namiddag Diet naar huis. Na enkele voorzichtige brieven en wandelingen barst vanaf 11 juni 1944 de verliefdheid uit. Het is ‘aan’ en er ontvouwt zich een briefwisseling, waar de verliefdheid van afspat.
“Liefde, in oorlogstijd, of sporen van de oorlog in 45 liefdesbrieven, zoals Peter Barendregt [oud-docent, red.], Jan Heemels en ik die vorig jaar met leerlingen van het Johan de Witt-gymnasium hebben gelezen en verwerkt in lesmateriaal [zie dietkloos.nl]. Diet en Jan schrijven elkaar soms tweemaal per dag, terwijl ze tussen 11 juni en 9 september 1944 elk weekend samen zijn. Door de week en in september is Jan in Wageningen of reist hij door het land, al duikt hij af en toe bij verrassing in de De La Reystraat in Dordt op.
“De brieven getuigen van hevige verliefdheid van beide kanten. Diet droomt van een zangcarrière die ze niet voor een man zal kunnen opgeven; Jan heeft daar begrip voor. En nadat Diet uitgebreid aan hun wandelingen en vrijpartijen refereert, worden ook de brieven van Jan intenser: hij barst van geluk, schrijft vanuit Wageningen berichten over belevenissen en beschouwingen over eerdere relaties. Hij gaat voor Diet. Op haar beurt belooft de 20-jarige Diet dat ze er altijd voor Jan zal zijn, ook als hij verminkt zou raken bij zijn acties. Ook hieruit blijkt hun besef van de gevaren.
“De brieven bevatten sporen van de ‘werkjes’ of ‘klusjes’ die Jan te doen staan, naast zijn onderzoek op de proefvelden van gewassen. De naam van het Dordts verzetsechtpaar Heeroma duikt op in de brieven. Op hun aanwijzing wordt een jong meisje per trein naar Wageningen gebracht waar Jan haar zal opvangen. Wanneer niet Diet maar een andere begeleidster met het meisje verschijnt, is er even aarzeling bij Jan, maar gelukkig is het loos alarm, gevolg van miscommunicatie. Wanneer Jan vanaf oktober 1944 voor de Spionagegroep van Ingenieur Seyn werkt, doet hij dat ook samen met Diet: als vrijend jong paartje in een bootje – dus onverdacht – brengen ze Duits afweergeschut in kaart. De gegevens worden via Heeroma op de een of andere wijze doorgegeven aan Londen.
 |
Jan Kloos en Leendert Reidsma, bezig met het drukken van illegale kranten. |
Huwelijk
“Diet (20) en Jan (25) trouwen op 22 november 1944. Ze zijn gelukkig, ook omdat de bevrijding nadert. Maar ze worden verraden, op 6 december 1944 opgepakt en vastgezet in de gevangenis aan het Wolvenplein in Utrecht. In aanwezigheid van Diet – die opgesloten zit in een soort kast – wordt Jan ernstig mishandeld. Maar hij noemt geen namen, zij ook niet. Op 15 december mogen ze elkaar nog eenmaal zien. Jan is bont en blauw geslagen; kaalgeschoren. Hij laat haar beloven dat ze open zal staan voor een ander liefde, en dat ze zal blijven zingen. Jan wordt op 30 januari 1945 op de Amsteldijk door de nazi’s gefusilleerd, op verdenking van spionage, en als vergelding.
“Diet is dan al vrijgelaten, maar hoort pas op 7 februari 1945 dat Jan is vermoord. Diet lijkt gebroken, zoals we in haar dagboek [Herinneringen aan Jan, red.] uit die weken kunnen lezen. Toch pakt de 20-jarige weduwe vastberaden haar verzetswerk weer op, onder andere als wapenkoerier, tot aan de bevrijding.”
“Deze ruwe schets van data en feiten kan amper bevatten welke verdiensten Jan en Diet toekomen. Wij, die al bijna 80 jaar op ons grondgebied hier in Nederland geen onderdrukking zoals destijds hebben hoeven meemaken; wij moeten blijven beseffen dat het juist ook deze jonge mensen zijn geweest die voor eens en voor altijd hun leven hebben gegeven voor onze dagelijkse vrijheid.”
