Het voorbije joodse dordrecht

Stolpersteine ook al in een
memoryspel opgenomen

Renée van den Kerkhof

Renée van den Kerkhof toont thuis het memoryspel, waarvan vooralsnog slechts twee prototypes bestaan. Haar crowdfundingsactie is mislukt.
Foto Privébezit

Zozeer is de Stolperstein, een Duitse uitvinding, blijkbaar al ingeburgerd in Nederland, dat deze herdenkingssteen voorkomt in een memoryspel. En dat spel is ook nog eens ontworpen door een Dordtse: Renée van den Kerkhof. De uitvoering van dit bordspel en verkoop in de winkel laten echter nog op zich wachten.
        Het spel zou uitgebracht worden in september 2019, bij de start van de viering van 75 jaar bevrijding in Nederland. Alles was ervoor in gereedheid gebracht. Maar het is mislukt. Van den Kerkhof kreeg de financiering niet rond. Het is bij twee prototypes gebleven, waarvan er een exemplaar te zien en spelen is in de bibliotheek van Uden. Ze gaat desondanks een nieuwe poging doen, ze heeft het idee nog niet opgegeven.
        Wie is Renée van den Kerkhof, wat beoogde zij met het spel en wat ging er mis?

Limburg
Renée van den Kerkhof is in 1991 geboren in het Limburgse Susteren − toevalligerwijs de provincie waar op 12 september 1945 de victorie van de bevrijding begon, in het uiterst zuidelijke dorpje Mesch. Nadat zij het gymnasium in Sittard had bedwongen, studeerde ze vanaf 2012 in Leiden literatuurwetenschap. Ze behaalde er haar bachelor, zoals ze vervolgens deed op de kunstacademie St. Joost in Breda, waar ze in 2015 begon aan de studie vormgeving.
        Eind 2018 kwam ze naar Dordrecht, om er samen te gaan wonen met haar vriend, die afkomstig is uit Zwijndrecht. Ze heeft er haar zogenoemde Studio ’neetje, genoemd naar de bijnamen die ze heeft: Renéetje en néetje. Illustratieve vormgeving is waarin Van den Kerkhof zich heeft bekwaamd, en ze werkt dat veelzijdig uit. Ze is bijvoorbeeld al vanaf september 2016 werkzaam als rechtbanktekenaar. Ze maakt animaties, ze schildert op locatie, ze tekent (digitale) portretten, levert redactionele illustraties, en heeft als eigen project een speelkaartenset gepubliceerd over vrouwen die een rol hebben gespeeld in de politieke geschiedenis van Nederland.
        “In principe werk ik in heel Nederland; ik ga graag op pad voor een mooie klus. En ik woon lekker dichtbij de grens”, stelt zij zichzelf voor op haar website neetje.nl. “De materialen waarmee ik werk, verschillen per klus; soms analoog, soms digitaal, vaak een combinatie.” Als illustrator is ze een beeldmaker, maar door haar studie literatuurwetenschap heeft ze een “ brede maatschappelijke interesse”. “Ik ben op verschillende vlakken maatschappelijk actief, waaronder de politiek.” Haar opdrachtgevers zijn dagbladen, vakbonden, stichtingen, mensenrechtenorganisaties en gemeenten.

Eigen project
Ieder jaar doet Van den Kerkhof minimaal één groot eigen project, zo actueel mogelijk – “om mijn vrijheid te kunnen nemen, en iets te maken waar ik zelf 100 procent achter sta”. Eerder was dat honderd jaar kiesrecht voor vrouwen. Het nieuwste project was helemaal gewijd aan het thema ‘75 jaar vrijheid’. In 2019 en 2020 wordt dit jubileumjaar in heel Nederland uiteenlopend gevierd. Van den Kerkhof vond het belangrijk om er stil bij te staan, om er een bijdrage aan te leveren. Voordat ze in oktober 2018 begon te tekenen, raadpleegde ze een onderzoeker van het NIOD, vertelde ze de Defensiekrant. Die zorgde voor de historische onderbouwing. “Ik teken vanuit mijn fantasie, maar hoe creatief mag je zijn met historische feiten?” Ze liet met opzet al te gruwelijke beelden ongetekend. “Expliciete afbeeldingen van concentratiekampen, Hitler of swastika’s heb ik bewust niet gebruikt”, noteerde de Defensiekrant. “Ik wilde het niet te luguber maken. Bovendien kunnen zulke afbeeldingen bij ouderen trauma’s boven brengen.”
        Van den Kerkhof heeft de oorlog niet meegemaakt, en vanuit haar familie ook nauwelijks meegekregen, vult ze desgevraagd aan. “Van mijn grootouders heb ik alleen mijn oma van moederskant gekend; de rest is gestorven voor mijn geboorte. Zij, uit 1920, vertelde er nooit veel over. Alleen dat het “zo erg” was. Wel heb ik van mijn ouders en door mijn opleidingen altijd begrepen hoe belangrijk de verhalen zijn, hoeveel impact de oorlog heeft gehad en dat we niet mogen vergeten hoe het mis kan gaan.”
        Al tekenende, ving ze nog iets op. Soms sprak ze tussendoor met haar moeder over de bezetting. Over de verduisterplicht en de avondklok bijvoorbeeld. Zo kreeg zij op een dag een verhaal over haar opa te horen, dat anders onverteld gebleven zou zijn. “Mijn opa is tijdens een nachtelijke rit op de fiets zonder licht zijn pink kwijtgeraakt, toen hij werd geschept werd door een militair voertuig van de Duitsers.”
        Haar bezoek aan het vernietigingskamp Auschwitz in Polen, in de zomer van 2018, maakte ook indruk. “Ergens is er iets van blijven hangen: hoe eng efficiënt onmenselijkheid kan zijn.”

Laagdrempelig
Het memoryspel over de Tweede Wereldoorlog is ‘Vergeet de vrijheid niet’ gaan heten en 45 kaarten gaan omvatten − het aantal dat overeenkomt met het bevrijdingsjaar 1945. Ze had wel honderd prenten kunnen maken, vertelde ze de Defensiekrant, zoveel interessante verhalen had ze gehoord. “De keuze was moeilijk.” Ze koos uiteindelijk voor “een goede spreiding in het land. Van onderwerpen uit Limburg, dat als eerste werd bevrijd, tot Schiermonnikoog, dat als laatste aan de beurt kwam.”
Het spel is bovenal bedoeld de verhalen over oorlog en vrede “op een laagdrempelige manier door te geven aan jongere generaties”, legt haar website uit. Het is geen lichtzinnig doorsnee memoryspel, maar ook weer niet loodzwaar. Lastige onderwerpen zijn toegankelijk gemaakt. En aanvullende informatie over die onderwerpen staat in een bijgevoegd boekje. “Elke prent heeft een nummer en in het boekje is daarover meer te lezen, in chronologische volgorde. Bij bijna elke prent hoort ook een vraag of kleine opdracht, om zo bij de spelers een gesprek over dat onderwerp op gang te krijgen.”
Wie enige kennis heeft van de oorlog, herkent vrij gemakkelijk de symbolen die Van den Kerkhof heeft gebruikt om een onderwerp te visualiseren. Anne Frank zit er tussen, onmiskenbaar herkenbaar. De lange keurige rijen graven van gesneuvelde geallieerde soldaten. De moffenmeiden die kaalgeschoren worden. Rotterdam, tot puin gebombardeerd. De voedseldroppings, koningin Wilhelmina die terugkeert in Nederland, mensen schuilend achter lantaarnpalen tijdens de plotse schietpartij op de Dam, op 7 mei 1945. Het grootse onthaal van de bevrijders, de babyboom na de oorlog, de Anjerdag.

Dordrecht
Een kaart die dichtbij Dordrecht hoort, is die van de liniecrossers, de moedige mannen die joden, verzetsstrijders en Engelse piloten uit bezet gebied al roeiend naar de zuidkant van de Biesbosch smokkelden, naar bevrijd gebied. Renée van den Kerkhof licht toe dat zij landelijke thema’s heeft verbeeld, zoals de hongerwinter, maar ook regionale. De crossers zijn daar een voorbeeld van. “Ik vond dat verhaal spannend klinken, smokkel in een prachtige omgeving, in het donker. Daar kunnen kinderen zich iets bij voorstellen.”
        En die Stolpersteine? Heeft zij die misschien een keertje al wandelend door Dordrecht gesignaleerd? “Ik zie ze zeker wel eens, bijvoorbeeld tegenover het station, op de Burgemeester de Raadtsingel. Daar loop ik vaak langs. Maar de stenen in het spel slaan niet specifiek op Dordtse stenen. De Stolpersteine functioneren er als een soort symbool, met een paar lijnen in plaats van echte tekst. Ze zouden op heel veel stenen kunnen slaan. Ook een kind uit Amsterdam of Eindhoven kan de prent zien en denken: ‘Oh, ik ga eens opletten of ik er hier zie liggen!’”

Betaalbaar
Alles was er klaar voor om het memoryspel op de markt te brengen. Ze had voorpubliciteit gekregen in AD/De Dordtenaar, BN/De Stem, in de Defensiekrant en op de Dordtse tv-zender. Ze had twee prototypes in huis, zodat ze belangstellenden wat kon laten zien. En ze was een crowdfundingsactie begonnen.
        Om het memoryspel te kunnen bekostigen, was namelijk zeker tienduizend euro nodig, had ze becijferd. “Dat heb ik als kleine zelfstandige niet zomaar liggen; dat is niet haalbaar.” Duizend euro ontving ze van de provincie Noord-Brabant. Maar daar kon ze niet de oplage van financieren die haar voor ogen stond. Minstens 1000 stuks moesten er worden geproduceerd, vond ze, om de prijs redelijk betaalbaar te houden. “Als ik maar een paar honderd spellen laat drukken”, vertelde ze de redactie van deze Stolpersteinesite in de zomer, “is de prijs per spel enkele tientjes. Maar ik wil dat het spel het liefst bij zoveel mogelijk mensen terechtkomt, want het is zeker geschikt voor k

Spannend
Zij startte de crowdfundingsactie heel toepasselijk op Veteranendag (in 2019 op 27 juni). Donateurs kregen afhankelijk van hun bijdrage ansichtkaarten, het memoryspel of een persoonlijke illustratie. De actie was te vinden op de website voordekunst.nl . Spannende weken braken aan. Zou zij erin slagen om genoeg geld binnen te slepen? Kon het memoryspel het land in?
        Het resultaat is jammerlijk tegengevallen. De einddatum van de crowdfundingsactie stond vast en die ging voorbij zonder dat er afdoende geld beschikbaar was gekomen. Een verlenging van de inzameltermijn was niet mogelijk. Van den Kerkhof: “Ik bleek geen fondsenwerver pur sang te zijn en het was wellicht wat te ambitieus om tienduizend euro te crowdfunden in een zomermaand.” Zij moest bovendien twee operaties ondergaan, aan een oog en aan de stembanden. ‘Daardoor kon ik weinig in de zomermaanden en had ik weinig energie.”

***

Ze geeft echter niet op. Ze wil het spel nog altijd uitbrengen en is daartoe in gesprek met diverse, eventuele partners.
        In Mesch hebben kinderen in ieder geval kennis kunnen maken met het spel. Tijdens de Vrijheidsspelen op 12 september, de herdenkingsdag, konden scholieren van allerlei basisscholen een grote fysieke versie van het spel uitproberen. Dat lukte volgens Van den Kerkhof “erg goed”. Later in september is dit op een bevrijdingsfestival in Helmond herhaald.

memoryspel

Links op de foto de kaart met de afbeelding van Stolpersteine. Daarboven een kaart die het gebombardeerde Rotterdam verbeeld en een die de liniecrossers van de Biesbosch laat zien. Op tafel ligt het boekje met handleiding en informatie over de 45 onderwerpen die in het memoryspel aan de orde komen.
Foto Privébezit