Het voorbije joodse dordrecht
Ooit waren er in Dordrecht
vijf joodse kledingwinkels
 |
 |
 |
|
Dordrecht heeft voor de Tweede Wereldoorlog, en deels erna, vijf joodse warenhuizen gekend. En het zal geen toeval zijn dat die zich allemaal bevonden op de Voorstraat – de belangrijkste en bovendien langste winkelstraat van de stad. Anno 2025 zijn ze alle verdwenen. Hedendaagse Dordtenaren zullen vaak niet eens het bestaan ervan weten.
Er is een nieuwswaardige aanleiding om deze ondernemingen terug in de herinnering te halen. Die is dat de Dordtse werkgroep Stolpersteine in de afgelopen decennia af en toe van uiteenlopende particulieren een bewaard gebleven klerenhanger kreeg aangereikt – steeds een andere, soms dezelfde, in totaal zo’n tien stuks. De voorzitter van de werkgroep, de historicus drs. Kees Weltevrede, gaat deze vooroorlogse, houten voorwerpen binnenkort overhandigen aan het plaatselijk Museum 1940-1945, de meest geëigende plek ervoor.
Welke zaken betreft het? Wie waren de eigenaren ervan? Hoe is het deze mensen vergaan? Voor zover dit aan de hand van archiefstukken mogelijk was, wordt dat in dit artikel geschetst.
Elders op deze website is hier en daar al veel eerder in kort bestek iets gemeld over een Dordts-joods kledingmagazijn, over de zaak van H. Breemer en Zoon bijvoorbeeld. In dit verhaal wordt wat tot dan bekend was, hier bij elkaar gevoegd, om een zo volledig mogelijk overzicht van alle warenhuizen te kunnen geven.
Drie
Eerlijk is eerlijk: drie van de klerenhangers die straks naar het museum gaan, zijn lang geleden, in 2015, aan de werkgroep geschonken door een en dezelfde persoon: de voormalige bankbediende Dick Kraaijveld (1926) uit Dubbeldam. Hij heeft ze ooit gekregen van zijn vader, Johannes (‘Jan’) Kraaijveld, een controleur en meteropnemer die in de kledingmagazijnen Fortuin, Breemer en Van Huiden, kleding kocht voor zichzelf, zijn twee zonen en zijn dochter. In een allervroegst verhaal op deze site, nummer 4, wordt verteld hoe Dick Kraaijveld tientallen jaren later in contact kwam met de werkgroep Stolpersteine.
Het magazijn van Breemer is op twee verschillende adressen gevestigd geweest. Eerst op de Voorstraat 32-34 (hernummerd tot 46), later in de jaren dertig op de Voorstraat 278-280 (nu 302). Lang bevond zich hier de goedkope textielfirma Zeeman, tegenwoordig is er een kinderkledingwinkel.
Hendrik Breemer is een geboren Dordtenaar (13 januari 1868), zijn echtgenote Rozetta Hartog kwam uit Mijnsheerenland (21 september 1869). Het echtpaar woonde na het huwelijk op 24 juni 1890 op de Singel, op nummer 229 (was: 86a rood), en kreeg vijf kinderen. Van dit gezin heeft alleen de laatstgeborene, Elisabeth, de Holocaust overleefd. Elisabeth Eijl-Breemer, geboren in Dordrecht op 24 april 1902, is overleden in Den Haag op 8 juli 1993, op 91-jarige leeftijd.
Haar ouders, haar drie zussen en haar broer, zijn allen tijdens de oorlog overleden. Hendrik in Dordrecht op 16 september 1941 (73), Rozetta eveneens in Dordrecht op 21 februari 1941 (71). Hun vier kinderen Hester (23.4.1891), Kaatje (23.9.1892), Eva (8 november 1894) en Levie Nathan (29.7.1896) zijn tegelijk vermoord in Sobibor, op 9 september 1943. Ze zijn respectievelijk 52, 50, 48 en 46 jaar oud geworden.
De Dordtse dichter en schrijver Kees Buddingh’ heeft een gedicht over zo’n kledinghangertje van H. Breemer en Zn geschreven, zie ook daarvoor verhaal 4. “’t Is van haast onverslijtbaar hout”, meldde hij.
 |
De winkel van H. Breemer en Zoon is op de Voorstraat op twee adressen gevestigd geweest, |
Volontair
Op de hoek van de Voorstraat met de Nieuwstraat, op huidig nummer 226 (voorheen: 180-182), bevonden zich decennia lang de fietswinkel en reparatiewerkplaats van de firma Van Eijnsbergen. Voor die tijd waren er Fortuin’s Kleedingmagazijnen te vinden.
In 1918 werd dit grote hoekpand eigendom van de latere Dordt-joodse wethouder Isidore (‘Isidor’) van Huiden. Van Huiden, geboren in Winschoten op 8 april 1885, heeft als volontair kort bij Fortuin gewerkt, hij wilde coupeur worden. Hij bekwaamde zich in Londen, op de Minister’s Cutting Academy, keerde in 1907 gediplomeerd terug in Dordrecht en nam elf jaar later het kledingmagazijn over. Er boven kwam het gezin Van Huiden te wonen, bestaande uit zijn Dordtse echtgenote Cornelia Cohen (‘Keetje’, 21 november 1884) en de kinderen Max (3 januari 1912) en Johanna Rachel (‘Annie’, 11 juli 1925).
Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft de familie Van Huiden zich in de onderduik weten te redden. Daarna zette Isidor van Huiden zijn kledingzaak voort in een ander pand, namelijk in het voormalige, tweede gebouw van H. Breemer en Zoon, op (inmiddels) nummer 280 van de Voorstraat. Het is dit adres dat op de klerenhanger van Van Huiden staat. Isidor van Huiden heeft dus feitelijk tweemaal een winkel van een ander overgenomen, eerst die van Fortuin, naderhand die van Breemer.
Van Huiden is op 1 maart 1953 plotseling overleden in Kopenhagen, op 66-jarige leeftijd, zie verhaal 32. Hij is begraven op de joodse begraafplaats in Dordrecht.
 |
Het pand van Fortuin’s Kledingmagazijnen, op de hoek van de Voorstraat en de Nieuwstraat. |
Nevenvestiging
Bischoff’s Manufacturenhandel en Kleedingmagazijnen was een van de filialen van de uitgebreide winkelketen die in 1895 begon met een kleine vestiging op de hoek van de Stationsstraat-Westzijde in Zaandam. De oprichter was Wilhelm Bischoff, wiens bedrijf uiteindelijk zestien nevenvestigingen ging tellen. In Dordrecht bevond die zich op het adres Voorstraat 232-236 (oude nummering), tussen de Tolbrugstraat landzijde en de Vriesestraat.
In de beeldbank van het Regionaal Archief Dordrecht (RAD) zijn enkele foto’s te vinden van de winkelpui en een groepsportret van de werknemers, beide uit de jaren dertig.
In de oorlog werd het kledingmagazijn geliquideerd, zoals blijkt uit een nieuwsbericht in het Algemeen Protestantsch Dagblad van 19.12.1941 over mutaties in het Handelsregister. “Zaak in liquidatie getreden”, staat er. Als liquidateur wordt genoemd B.J.W. Bischoff te Santpoort.
Op de website gebr-bischoff.nl wordt vermeld dat het Zaandamse bedrijf in ieder geval “ingrijpend werd verbouwd”. Het kreeg onder meer “een nieuw luifel en zogenaamde ‘etalage-eilanden’. Er werkten toen ongeveer 100 mensen in Zaandam.” Dordrecht blijft niet onvermeld. In 1955 blijkt “het gehele interieur” van het filiaal al te zijn gemoderniseerd; later kwam ook de “vernieuwing van de pui en etalage-portiek” gereed. In 1957, op 1 maart, was er feest bij Bischoff in Dordrecht: bedrijfschef A.J. Haddink was er 40 jaar in dienst. Men mocht de jubilaris komen feliciteren tussen 10.45 en 13 uur, in het filiaal op Voorstraat 282.
Op de website wordt meegedeeld dat “omstreeks 1970” de achteruitgang begon. Bischoff kromp in en stootte filialen af. Eind 1971 stopte Bischoff met de verkoop van dames- en herenconfectie en ging zich specialiseren in woninginrichting. In 1980 betekende “het instorten van de bouwmarkt het einde voor Bischoff”. Wanneer Bischoff uiteindelijk Dordrecht heeft verlaten, is niet achterhaald. Uit foto’s in de beeldbank blijkt dat de zaak in Dordrecht in feite twee vestigingen heeft gekend, op Voorstraat 232-236 (nieuwe nummering 304-306) en verderop, op Voorstraat 282. Maar volgens het RAD was de zaak op nummer 232-236 een kleermakerij.
 |
Op nummer 232-236 bevond zich een zaak van Bischoff, maar dit was meer een kleermakerij. |
 |
Verderop, op nummer 282 van de Voorstraat, bevond zich de winkel. |
Vitrines
Nog zo’n voormalig joods modemagazijn in Dordrecht was Gerzon, op het adres Voorstraat 280, pal naast Bischoff. Op Wikipedia wordt vertelt dat het Dordtse filiaal op 2 september 1926 is geopend, op het toenmalige nummer Voorstraat 248-250. Het pand was gebouwd door de aannemingsmaatschappij Groeneveld en het was net als het Amsterdamse filiaal ontworpen door de architect Adriaan Moen. “Bij de entree waren aan weerszijden grote vitrines, waarin koopwaar werd uitgestald. De begane grond was volledig afgetimmerd in mahoniehout. Het gebouw had elektrisch licht, een lift en centrale verwarming. ’s Avonds werd het gebouw verlicht met 140 lampen,” aldus Wikipedia.
Bij de opening was G.W. Frijling de directeur en werkten er zestig vrouwen. Behalve Frijling verrichtte ook Jules Eduard Gerzon (1862-1925) de opening. Samen met zijn broer Levie Lazarus (‘Lion’, 1867-1929) had hij het modehuis opgericht in 1889, in Amsterdam, op de Nieuwendijk. Gerzon zou naderhand ook filialen openen in Utrecht, Den Haag, Arnhem, Leiden, Leeuwarden, Groningen, Hilversum, Rotterdam, Nijmegen, Tilburg, Eindhoven en in Dordrecht dus – daar op 2 september 1926. Ook waren er vier filialen overzee, bijvoorbeeld in Djakarta.
In 1935 telde Gerzon 3000 personeelsleden, zowel joodse als niet-joodse. De directie en het verkooppersoneel bestond volgens Wikipedia “voor het grootste gedeelte uit joden”. Hoewel de meeste personeelsleden niet-joods waren, kreeg al het personeel vrij met Jom Kipoer en Rosj Hasjana.
 |
De etalages van het kledingsmagazijn Gerzon, gefotografeerd in de jaren dertig. |
Jubileum
In De Dordtenaar van 29 september 1951 wordt bericht dat Gerzon in Dordrecht jubileert: de vestiging bestaat 25 jaar. Tijdens de oorlog moesten er volgens de krant in Nederland twee filialen gesloten worden, maar daartoe behoorde niet het Dordtse.
Volgens Wikipedia bestond dat in mei 1945 nog altijd. Gerzon had zich in Dordrecht inmiddels “een gerenommeerde naam verworven”. “De aparte sfeer, waardoor Gerzon zo bekend is, heeft direct bij de oprichting van een filiaal in Dordrecht de dames van de Merwestad tot zich weten te trekken. (…) Thans is Gerzon weer krachtig in herstel, dank zij haar goede kwaliteiten en uitstekende klanten-service.” Het assortiment bestond onder andere uit dameskleding, kinderkleding, parfum, handschoenen en huishoudartikelen.
Het Dordtse filiaal is op 1 januari 1969 gesloten. Het personeel werd overgeplaatst naar het filiaal in Rotterdam, waar een nieuw gebouw aan de Lijnbaan was geopend. Tegenwoordig is op nummer 280 van de Voorstraat een bruidsmodezaak gevestigd, The Bridal Room.
Op de bovenste verdieping bevinden zich woningen.
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
