Het voorbije joodse dordrecht
Rozetta Zadoks-Levisson werd
weduwe terwijl ze zwanger was
 |
Deze foto hebben Rozetta en Izaak laten maken in de fotozaak van H.J. Tollens. Maar wanneer eigenlijk? Op of ter gelegenheid van hun bruiloft of daarvoor al? Foto Collectie Joods Museum |
Zou het werkelijk?
In de beeldbank van het Joods Cultureel Kwartier (JCK) te Amsterdam is een dubbelportret te vinden – gemaakt door de Dordtse fotograaf H.J. Tollens – van Izaak Zadoks en zijn echtgenote Rozetta Levisson. De echtelieden kijken bescheiden-vriendelijk in de camera en hebben zich voor de gelegenheid zichtbaar opgedoft.
Volgens het JCK is de afbeelding te dateren op “circa 1890”. Zou het werkelijk?
Izaak is een geboren Dordtenaar, ter wereld gekomen op 28 februari 1870. Rozetta is geboren in Den Haag, op 15 april 1871. Toen de foto werd gemaakt, bij Tollens, zouden Izaak en Rozette, terugrekenend, dus 20 en 19 jaar oud moeten zijn geweest. Te oordelen naar hoe zij op de opname ogen, lijkt dat onwaarschijnlijk. Ze zien er veel ouder uit.
Misschien is de foto veeleer tot stand gekomen rondom hun huwelijk, dat op 18 januari 1899 in Den Haag plaatshad, háár woonplaats. Toen waren bruid en bruidegom 28 en 27 jaar oud, een leeftijd die beter past bij hun uiterlijk (en hun vormelijke kleding) op de foto.
Na hun huwelijk voltrok zich voor Izaak en Rozetta een leven dat ronduit dramatisch was. Izaak, banketbakker van beroep, is maar 36 geworden. Hij stierf al aan het begin van de 20ste eeuw, in Dordrecht op 2 maart 1906.
Rozetta was op dat moment zwanger. Later in dat treurige jaar 1906, op 13 september, beviel ze van een zoon, die ook Izaak werd genoemd. Nooit is ze hertrouwd, tientallen jaren is ze een alleenstaande weduwe gebleven. Totdat Rozetta op 16 april 1943, 37 jaar later, rücksichtslos werd vermoord in Sobibor, op 72-jarige leeftijd.
Haar zoon is de Holocaust bespaard gebleven. Althans: uit zijn Joodsche-Raadkaart is niet op te maken dat hij gearresteerd of opgesloten is geweest. Klaarblijkelijk wist hij veilig onder te duiken. Het staat in ieder geval vast dat hij de Tweede Wereldoorlog heeft overleefd, want Izaak junior is op 27 februari 1984 overleden in Jeruzalem. Hij is 77 geworden.
In dit artikel: een schets van het Dordts-Haagse leven van het gezin Zadoks.
 |
De geboorteakte van Izaak (senior). Hij kwam ter wereld op 28 februari 1870, zijn vader Philip meldde hem op twee maart aan bij de ambtenaar van de burgerlijke stand. |
 |
Het voormalige woonhuis van Philip en Jenny Zadoks op nummer 90 van de Voorstraat in 1870, heeft anno 2023 als nummer: 463 en 453a, zo achterhaalde archiefonderzoekster Erica van Dooremalen. In dit pand is nu de winkel ‘Dordrecht Klassiek’gevestigd. |
Niet de eerste
Op 2 maart 1870 verscheen bij de ambtenaar van de burgerlijke stand in Dordrecht ene Philip Zadoks, een 34-jarige koopman. Hij verklaarde dat “uit zijn echtgenoot Jenny Boasson” al op 28ste februari, “des namiddags ten half twee uren”, een kind van het mannelijk geslacht is geboren, met de voornaam Izaak. De bevalling had plaatsgehad in het “Huis, geteekend Letter D, no. 90 aan de Voorstraat”, aldus de geboorteakte.
Izaak was waarachtig niet het eerste kind dat moeder Jenny baarde. Zij, geboren in Middelburg op 14 april 1841 en in die gemeente op 19 juni 1867 als 26-jarige getrouwd met de 27-jarige Izaak, kreeg in totaal tien kinderen – de eerste een jaar na het huwelijk al: Abraham, op 2 augustus 1868.
Hierna volgde als tweede boreling Izaak (28.2.1870) en vervolgens verschenen, in chronologische volgorde: 3. Jakob (15.2.1872), 4. Simon (11.2.1874), 5. Rachel (15.11.1875), 6. Henri (17.10.1877), 7. Joseph (26.11.1879), 8. levenloos (2.6.1882) 9. Aleida (20.9.1883) en tot slot 10. Maurits (1.3.1885). Behalve de baby die dood geboren is, raakte Jenny dochter Aleida al na 15 maanden kwijt, op 8 januari 1885 (1 jaar oud) en vervolgens Maurits na vier maanden. Hij overleed op 12 juli 1885.
Jenny heeft zelf niet lang met al haar kroost kunnen omgaan. Zij overleed, 60 jaar oud, in Dordrecht op 17 mei 1901, zestien jaar dus nadat zij Maurits als laatstgeborene op de wereld had gezet. Haar man Philip, die zich ontwikkelde tot procuratiehouder en commissionair, is iets ouder geworden: 70 jaar. Hij ging heen op 28 november 1905. Beiden zijn begraven op de joodse begraafplaats aan de Nieuweweg in Dordrecht.
 | |
Jenny Boasson, de moeder van Izaak junior, is overleden op 17 mei 1901, 60 jaar oud. Zij is begraven op de joodse begraafplaats in Dordrecht. |
Haar echtgenoot Philip Zadoks stierf op 28 november 1905, 70 jaar oud. Hij ligt op dezelfde begraafplaats. |
 |
Izaak overleed al jong, op 2 maart 1906 als 36-jarige, terwijl zijn vrouw zwanger was. Dit is een uitsnede van de geboorteakte van Izaak (junior). Hij is geboren op 13 september 1906 ’s avonds om half negen in het Haagse woonhuis van zijn moeder. |
 |
Izaak en Rozetta trouwden op 18 januari 1899 in Den Haag. In het ‘Nieuw Israëlitisch Weekblad’ (NIW) 20ste bedankten zij voor de vele bewijzen van belangstelling die zij hadden ondervonden. |
Zwanger al
Twee jaar voordat moeder Jenny heenging, trouwde haar tweede kind, de banketbakker Izaak, met Rozetta Levisson, een correspondente. Jenny heeft de huwelijksceremonie, die in Den Haag was op 18 januari 1899, nog meegemaakt, samen met echtgenoot Izaak. Bij die gelegenheid zal ze ongetwijfeld de ouders van haar schoondochter Rozetta hebben ontmoet, de zeepfabrikant Abraham Salomon Levisson (Alphen, 24.5.1846) en Hesther (‘Ester’) Levison (Lith, 18.3.1848). Deze Abraham zou op 14 april 1910 in Den Haag overlijden, 63 jaar oud. De weduwe Hesther is 74 geworden, zij overleed op 22 december 1922.
Het huwelijk van Izaak en Rozetta heeft maar enkele jaren mogen duren. Izaak werd getroffen door het noodlot – en daardoor Rozetta al even hard: Izaak stierf plotseling, nog pas 36 jaar oud, op 2 maart 1906. Rozetta keerde daarop terug naar haar geboorteplaats Den Haag. Op haar archiefkaart staat dat zij op 17 april 1906 vanuit Dordrecht is aangekomen, enkele maanden zwanger. Zij betrok eerst een woning op het adres Prinsegracht 137, per 15 mei 1906.
Op 13 september beviel de weduwe van haar zoon, die dus ook Izaak ging heten. Hij groeide zonder vader op. Volgens het Joods Biografisch Woordenboek werd de jongen opgevoed door zijn Haagse oom Salomon Abraham Levisson.
Samen met zijn moeder verhuisde Izaak op 29 mei 1918 naar nummer 93 van de Zuidwal, Izaak was nu bijna 12. Op 1 mei 1923 ging Rozetta terug naar de Prinsegracht, zij het nu naar nummer 103. Daar bleef zij tot 15 augustus 1936. Toen betrok zij een woning aan het Hofwijckplein, op nummer 17 – en dat zou haar laatste woonadres worden.
 |
Na het overlijden van haar man ging Rozetta samen met baby Izaak terug naar haar geboortestad Den Haag, zoals de woonkaart laat zien. |
 |
Rozetta en Izaak junior gingen uiteindelijk op het Hofwijckplein wonen, op nummer 17. Het is woning direct achter de lantaarnpaal rechts. De foto is van decennia later. |
Dood
In hetzelfde jaar dat zijn moeder zich vestigde op het Hofwijckplein, huwde haar inmiddels 29-jarige zoon Izaak junior in Borculo met de 22-jarige Marie (‘Mimi’) Elzas. Het gebeurde op 17 juli 1936. Marie, in dit Achterhoekse stadje geboren op 31 januari 1914, was een dochter van de fabrikant Mozes Elzas (Borculo, 10.12.1885) en Dorothea Nannij Breslauer (Borculo 6.9.1890).
Twee jaar later werd in Den Haag de eersteling van vertegenwoordiger Izaak en Marie geboren, op 25 juni 1938. Maar de baby bleek dood. Aan het begin van de oorlog beviel Marie van een tweede baby, Mozes Salomon. Ook dit kind was geen lang leven gegund. Al na twee maanden stierf het, op 14 mei 1941. Nog weer verder in de oorlog, op 12 september 1942, kreeg Marie haar derde kind: Dorothea Nanny, duidelijk vernoemd naar Marie’s moeder. Deze boreling bleef in leven.
Nu de oorlog volop woedde, begon de jodenjacht die de nazi’s inzetten, ook in de families Levisson en Zadoks slachtoffers te eisen.
Izaak en zijn echtgenote Marie woonden nog altijd in bij de weduwe Rozetta Levisson, op het Hofwijckplein. Op een dag is Rozetta opgepakt, de datum is onbekend. Zij belandde volgens haar Joodse-Raadkaart, aangetroffen in het nazi-archief in Bad Arolsen, op 1 april 1943 in Kamp Westerbork. Op 13 april werd zij in een treinwagon geladen, om getransporteerd te worden naar Sobibor, waar zij op 16 april werd vergast. Rozetta is 72 jaar oud geworden.
 | |
Dit is de Joodse-Raadkaart van Rozetta. Haar zoon Izaak woonde in de oorlog samen met diens echtgenote Marie Elzas bij haar in. Rozetta is vanuit Kamp Westerbork op 13 april 1943 op transport gezet, naar Sobibor. |
Ook van Izaak bestaat een Joodse-Raadkaart, maar daaruit is niet op te maken of en waar hij opgesloten is geweest. |
 |
De weduwe Rozetta Levisson stierf op 16 april 1943 in Sobibor, berichtte de ‘Staatscourant’ pas op 17 november 1949. Haar dood werd bij de gemeente Den Haag, blijkens de overlijdensakte, pas bekend op 17 februari 1950. |
Broers
De Holocaust leidde ook tot de dood van de broers en zussen van Rozetta.
De zussen Johanna Levisson (Den Haag, 16.1.1883) en Judith Abrahamson-Levisson (Den Haag, 12.4.1872) werden net als Rozetta in Sobibor vermoord: boekhoudster Johanna op 9 april 1943 (60), de gepensioneerde Judith op 16 april (71). Koopman Jacob Levisson (Den Haag, 10.10.1885) werd in Auschwitz omgebracht op 26.2.1943 (57); zijn broer, de groothandelaar Tobias (Den Haag, 27.12.1880), in Sobibor, op 9.4.1943 (62).
In de familie Zadoks waren er eveneens meerdere slachtoffers, allen broers van Izaak (die al in 1906 overleden was). Het zijn: Abraham Zadoks (Dordrecht, 2.8.1868 – Sobibor, 30.4.1943; 74), Jakob (Dordrecht, 15.2.1872 – Auschwitz, 26.1.1943: 70), Henri (Dordrecht, 17.10.1877 – Auschwitz, 14.1.1943: 65) en handelsagent Joseph (Dordrecht, 26.11.1879 – Auschwitz, 15,12.1942; 63).
 | |
Dit is de trouwfoto van Tobias Levisson, een broer van Rozettta. Hij werd vermoord in Sobibor. |
Dit is Abraham Zadoks, een broer van Izaak junior. Abraham eindigde in Sobibor, op 30 april 1943. Foto Regionaal Archief Dordrecht |
 | |
Dit is de trouwfoto van Tobias Levisson, een broer van Rozettta. Hij werd vermoord in Sobibor. |
En dit is nogmaals Rozetta Zadoks-Levisson zelf, op oudere leeftijd. |
Kind
Curieus is overigens dat Izaak en Marie voor de oorlog schijnbaar nóg een kind hebben gekregen, Rozetta Lulu, op 15 oktober 1939: hun vierde nakomeling. In de burgerlijke stand van Den Haag is dit meisje niet terug te vinden, ook niet in krantenadvertenties.
Maar in een Arolsen-archief is een kaart van haar gevonden (zie hiernaast). Daarop staat dat Rozetta “gesperrt” is geweest, vrijgesteld dus, omdat zij een kind is. Deze Rozetta Lulu heeft de oorlog overleefd; hoe is niet achterhaald kunnen worden. Zij is echter in Zürich gaan wonen en is daar als Rozetta Lulu Aschkenasy-Zadoks overleden op 22 juni 2019, aldus de website ‘Todesanzeigenportal.ch’.
Los van Rozetta Lulu zijn er nog twee overlevenden: Marie Elzas en haar Izaak Zadoks, de ouders van Rozetta Lulu. Van Izaak is bekend, dankzij het Joods Biografisch
Woordenboek, dat hij na de Tweede Wereldoorlog opbouwer van de Joodse Gemeente Den Haag was, tot 1978 voorzitter van het kerkbestuur en van 1946 tot 1970 ondervoorzitter van het NIK, het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap.
Nog enkele functies die hij bekleedde: van 1970 tot 1978 voorzitter van de Permanente Commissie, tevens bestuurder van de Levie Latten Stichting. Hij nam het initiatief tot de oprichting van de Centrale Contact Commissie. In 1970 werd Izaak benoemd tot Officier in de Orde van Oranje Nassau. Tot zijn pensioen in 1972 was Izaak volgens het Joods Biografisch Woordenboek daarnaast directeur van de Esveha-fabriek, een groothandel in kantoorartikelen.
Ten slotte was hij lid van B’nai B’rith loge Hollandia. Van 1956 tot 1958 was hij er zelfs voorzitter van.
 |
Deze tweeledige Joodse-Raadkaart laat zien dat Izaak en Marie nóg een kind hebben gekregen, Rozetta Lulu. Ze is geboren op 15 oktober 1939, maar er is geen openbaar geboortebewijs van haar te vinden. |
 |
Izaak Zadoks, in juli 1978 samen met zijn echtgenote Marie |
Briljant
Op de website ‘Akevoth’ wordt geciteerd uit het In Memoriam dat dr. J.S. van der Hal publiceerde in het Nieuw Israëlitisch Weekblad van 2 maart 1984. Dit artikel gaat vooral over wat Izaak heeft betekend voor joods Nederland.
Het blijkt dat Izaak al die vele vergaderingen die zijn functies meebrachten, “altijd met veel humor en op vriendelijke, tolerante wijze leidde” en dat hij “een briljant redenaar was”.
Maar het griefde hem dat “al spoedig na zijn vertrek” naar Israël, vervolgt Van der Hal, “veel kritiek losbarstte” op Izaak – “vooral in de Joodse Gemeente, die hij zoveel jaren had gediend”. Van der Hal: “Deze kritiek en vaak ongegronde verwijten, waartegen hij zich in Israël wonend niet kon verdedigen, hebben hem diep gegriefd en veel pijn gedaan. Dat had Zadoks, die zijn hele leven aan de Joodse Gemeenschap had gewijd, niet verdiend.”
Izaak Zadoks was samen met zijn Marie op enig moment naar Israël geëmigreerd, naar Jeruzalem.
Decennia later is Marie in die stad overleden, op 19 juli 1983 op 69-jarige leeftijd. Volgens Van der Hal heeft Izaak dit verlies “niet kunnen verwerken”. Hij raakte “vereenzaamd en gedeprimeerd”, veronderstellend dat “de dood in zekere zin voor hem waarschijnlijk een verlossing zal betekenen”.
Die dood kwam uiteindelijk op 27 februari 1984, ook in Jeruzalem. Izaak Zadoks is 77 jaar geworden.
Drie advertenties stonden na het overlijden van Izaak Zadoks in het NIW van 2 maart 1984. |
 |
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
