Het voorbije joodse dordrecht
Henri Lodewijk Pach: een
Dordtenaar van 28 dagen
 |
Immigratiekaart van Henri Lodewijk Pach. Henri en zijn tweede vrouw Wilhelmina, |
 |
Dit is de enige foto die is gevonden van Henri Lodewijk Pach: een pasfoto op zijn immigratiekaart. |
Amsterdammer Henri Lodewijk Pach is nog geen maand Dordtenaar geweest, om precies te zijn: 28 dagen.
Op 27 oktober 1926 kwam deze typograaf in Dordrecht aan. Hij vestigde zich in de Timorstraat, op nummer 6 (omgenummerd tot 8). Op 23 november van datzelfde jaar vertrok hij alweer, letterlijk naar verre verten.
Op zijn Dordtse archiefkaart staat dat hij naar Zuid-Amerika is gegaan. Of hij werkelijk daarnaartoe is gereisd, is niet meer te checken. Maar op zijn Amsterdamse persoonskaart valt als eerste notitie te lezen dat hij uit Portugal kwam toen hij Amsterdam weer betrad. Misschien is hij daar blijven steken onderweg naar Zuid-Amerika? Of misschien is hij metterdaad in beide streken geweest.
Henri Pach was slechts kortstondig Dordtenaar. Er zijn meer joden geweest die maar even in de stad verbleven, en over hen zijn net zo goed verhalen geschreven* als nu dit over Henri. Wat de beweegredenen ook waren voor hun mini-Dordtenaarschap, feit blijft dat zij zich er serieus installeerden, in een eigen (huur)woning, en soms met hun gezin. Dordt was voor hen bedoeld als woonadres, niet als tijdelijk logeeradres.
Hoe is het met de Dordts-joodse Henri Lodewijk Pach verder gegaan? Dat wordt in dit artikel beschreven. Kleine aanwijzing alvast: hij toog naar Zuid-Amerika.
Opnieuw.
 |
De pagina’s over de familie Pach in het bevolkingsregister van Deventer: 4 kinderen. |
 |
In Dordrecht woonde Henri in de Timorstraat, |
Spiegelmaker
Henri is een zoon van spiegelmaker Mozes Pach (Amsterdam, 22 september 1873) en Saartje Oostra (Hoogezand, 16 april 1871). Zij trouwden op 27 juli 1917 in Deventer, hij was 23, zij 26. Zij kregen in die gemeente hun vier kinderen. Dat waren achtereenvolgens: Gracia (22 maart 1898), Marianne, 21 maart 1900), Isaac (25 oktober 1901) en als laatste Henri Lodewijk. Van 1901 tot 1903 was Mozes in Deventer gemeenteraadslid.
In 1905 verhuisde het gezin volgens de website ‘Joods Monument’ naar Hilversum. In datzelfde jaar, op 25 september, werd Mozes failliet verklaard, bij vonnis van de arrondissementsrechtbank in Zutphen.
Zijn huwelijk met Saartje strandde. Het echtpaar scheidde officieel per 27 juli 1918. Saartje, een dochter van Hartog Jacob Oostraat en Marianne Vles, was tijdens de Tweede Wereldoorlog één van de honderden patiënten die in de nacht van 21 op 22 januari 1943 zijn weggehaald uit het Centraal Israëlitisch Krankzinnigengesticht ‘Het Apeldoornse Bos’, aan de Zutphensestraat 106 in Apeldoorn. Zij is op 71-jarige leeftijd vermoord in Auschwitz, op 25 januari 1943.
Haar ex Mozes hertrouwde, krap zeven maanden na de echtscheiding, met Rebecca Hartogh, een geboren Surinaamse (Paramaribo, 31 augustus 1880). Het huwelijk had plaats in Amsterdam, op 21 februari 1918. Mozes was, komend uit Watersgraafsmeer, per 29 augustus 1917 in die stad gaan wonen. Hij verhuisde er diverse malen, meldt zijn archiefkaart.
Mozes was inmiddels koopman geworden, directeur van een NV zelfs: de N.V. Maatschappij voor het drijven van agentuur-, commissie- en uitgeverszaken ’t Raedthuys, gevestigd aan de Herengracht, op nummer 129.
 |
Uit de Dordtse archiefkaart (voor- en achterzijde) van Henri blijkt dat hij ultrakort in Dordrecht heeft gewoond, |
 |
In Dordrecht woonde Henri in de Timorstraat, |
Typograaf
Zijn zoon Henri Lodewijk was eerst handelsreiziger en vertegenwoordiger geweest, voordat deze zich bekwaamde tot typograaf, graficus. In die functie ging Henri in Dordrecht wonen, zoals gezegd per 27 oktober 1926, komend uit Amsterdam. Maar wat hij er heeft gedaan en hoe hij er de kost heeft verdiend, is niet meer te achterhalen.
Hij emigreerde vier weken later naar Zuid-Amerika (of naar Portugal). Feit is dat hij op 21 juni 1932 zich weer in Nederland bevond. Hij werd op die dag ingeschreven als inwoner van Deventer. Ruim zeven weken later, op de vijftiende augustus, trad hij in Keulen-Lindenthal in het huwelijk met de niet-joodse Frieda Editha Euler, die was geboren in Adenau op 25 september 1901.
Bruid en bruidegom zijn daarna naar Amsterdam gegaan, inmiddels weer de woonplaats van Henri. Op de archiefkaart van Henri staat geen adres, maar op de joods-genealogische website ‘Akevoth’ is de informatie te vinden dat Henri vanaf 1935 de buurman was van de familie Kolkert, in de Hoge Hondstraat, op nummer 79. Ditzelfde adres wordt ook vermeld op de archiefkaart van Frieda.
 |
Twee advertenties van deurwaarder M. Bieringa in de ‘Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant’, |
Deventer
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog is Henri, volgens ‘Akevoth’, ondergedoken bij die familie Kolkert, “tot 1943”.
Over wat er voordien is gebeurd, heeft ‘Akevoth’ slechts spaarzame gegevens. Er staat dat Henri “in 1941 en 1942 de Joodsche Raad een bijdrage betaalde van ƒ 18,11”. En dat hij eind 1942 “vertrokken blijkt te zijn zonder een adres achter te laten. Dit betekent doorgaans dat hij ergens ondergedoken was (bron: NIOD, Bijdragelijsten Joodsche Raad)”. “Eind augustus verbleef hij nog op genoemd adres (bron: SAD, Politiearchief nr. 843, doos 542)”.
Frieda, die hem als niet-joodse waarschijnlijk niet heeft vergezeld in de onderduik, scheidde van Henri, officieel per 6 oktober 1943 en in Den Haag.
Daarna ontstond er strijd, zo is af te leiden uit een advertentie die deurwaarder M. Bieringa uit Zwolle tot tweemaal toe liet plaatsen in de Provinciale Overijsselche en Zwolsche Courant, op 25 februari en 26 mei 1943. De tekst luidde de eerste keer dat Henri, die “zonder bekende woon- en verblijfplaats” was, op woensdag 28 april 1943 ’s ochtends om tien uur diende te verschijnen op de zitting van de arrondissementsrechtbank in Zwolle om de echtscheiding “te hooren uitspreken”.
 |
Frieda, de eerste vrouw van Henri, is na de oorlog hertrouwd met Pieter van der Hoef. |
Vonnis
Op 26 mei liet Bieringa via een nieuwe advertentie weten dat Henri door de rechtbank bij vonnis van 5 mei 1943 is veroordeeld “om van den dag dat dit vonnis zal zijn ingeschreven in de registers v.d. Burg. Stand” aan Frieda voor levensonderhoud 75 gulden per maand te betalen, “bij vooruitbetaling te voldoen”. Of Henri heeft betaald, is niet bekend.
Frieda, de ex, is na de oorlog, op 2 maart 1950, in Amsterdam hertrouwd − met ene Pieter van der Hoef (Amsterdam, 8 oktober 1903), die vertegenwoordiger van een kartonfabriek is geweest en technisch adviseur van Philips.
Henri heeft tot de bevrijding niet aldoor bij de familie Kolkert ondergedoken gezeten. ‘Akevoth’ zelf meldt al dat hij “in 1943 korte tijd” zat in de Van Suchtelenstraat in Deventer, zijn voormalige woonplaats, “in verband met een bombardement (informatie zoon Kolkert)”. Over dit verblijf is te lezen op de website ‘onderduikhuizenvoorjodenindeventer.nl’, een website die “een bijdrage is aan de geschiedschrijving van de stad Deventer” en die onderdeel is van het Etty Hillesum Centrum.
 |
Mozes Pach, de vader van Henri, is blijkens |
Hoogbejaard
Hier staan allerlei details over dat verblijf. Bijvoorbeeld: op bedoeld adres woonde in de bezettingsjaren “een hoogbejaarde vrouw met twee volwassen kinderen (1896 en 1899)”, zijnde de weduwe Antonia Kolkert-Denekamp (1865). Haar kinderen waren “vanaf hun geboorte gehandicapt. Zij heeft hen tot haar dood thuis verzorgd. Het huis is decennia na de oorlog vervangen door nieuwbouw”.
Antonia had ook nog twee gezonde kinderen, van wie er een in Den Haag woonde en het andere met zijn gezin in de Hoge Hondstraat alhier, “in het huis dat thans nummer 79 heeft”. Hun naaste buren (op nummer 81) waren het echtpaar Pach-Euler (1901), bij wie een zoon (1927) van Kolkert, “vaak over de vloer kwam”. “Hij herinnert zich dat Henri Lodewijk op een zeker moment een Jodenster droeg, maar de vrouw nimmer.”
Na de bevrijding heeft deze getuige “van zijn ouders gehoord dat Henri ondergedoken is geweest bij zijn opoe aan de Van Suchtelenstraat. Daar kwam hij elke zondag, maar hij heeft die man − die hij goed kende − daar nooit gezien. Hij vermoedt dat de onderduik bij opoe hooguit enkele weken heeft geduurd. De dochter uit Den Haag zou op een andere oplossing hebben aangedrongen.”
Henri heeft de oorlog en de jodenvervolging overleefd in de onderduik, maar zoveel geluk had zijn vader Mozes niet. Mozes Pach, die op het laatst, vanaf 5 juli 1939, in Amsterdam in de Messschaertstraat op nummer 12 huis woonde, is volgens zijn Joodsche-Raadkaart op 12 november 1942 overleden in Kamp Amersfoort “aan Nierenvergiftung”. ‘Joods Monument’ daarentegen houdt het er eerder op dat Mozes in dit concentratiekamp “om het leven is gebracht”. Hij is 69 geworden.
 |
De Amsterdamse archiefkaart van Henri laat zien dat het gezin Pach per 1 augustus 1951 naar Brazilië is vertrokken. |
 |
De immigratiekaart van Wilhelmina. |
Hertrouwd
Toen de oorlog voorbij was, hertrouwde Henri Pach − op 31 oktober 1946 met Wilhelmina Adriana Maria de Goeij (Den Haag, 6 januari 1907). Ondertussen was hij 42, zij 39. Elf maanden later, op 20 september 1947, kregen zij een zoon, Jean Jacques Pach.
Henri en zijn echtgenote zijn in 1951 geëmigreerd naar het Braziliaanse Santos, een stad in de staat São Paulo. Zij gingen er wonen op het adres Rua Benabuia, nummer 47. Op de website ‘WikiTree’ zijn de verblijfsvergunningen van het echtpaar te vinden, compleet met pasfoto’s, echter niet die van zoon Jean. Maar aangezien hij in 1951 pas zo’n vier jaar oud was, zal hij ongetwijfeld met zijn ouders zijn meegekomen.
Henri, de oud-Dordtenaar is op 3 januari 1979 overleden, in São Paulo, de Braziliaanse miljoenenstad. Hij is 74 jaar oud geworden. Van zijn echtgenote Wilhelmina de Goeij is geen overlijdensdatum gevonden, maar geboren als zij is in 1907, zal zij anno 2024 niet meer leven. Ook van zoon Jean is niets naders te vinden.
 |
Op 20 september 1947 kreeg Henri met De pasfoto op de immigratiekaart |
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
