Het voorbije joodse dordrecht
Vondst van foto’s in Dubbeldam
is na elf jaar bijna opgehelderd
* Overzicht familie Zadoks
 |
Het pand (links) aan de Haaswijkweg West 92 in Dubbeldam-Noord, |
 |
Deze foto van een onbekend meisje, klaarblijkelijk gemaakt door een schoolfotograaf, is de enige van de vier die nog altijd niet is thuisgebracht kunnen worden. Zou zij, is het vermoeden, familie zijn van een Zadoks? |
Het raadsel is opgelost – althans: zo goed als.
Elf jaar geleden, in 2013, is in de begintijd van deze website een verhaal geplaatst, nummer 2 pas, over een opmerkelijke vondst van foto’s. Bij een verbouwing van een woning in de Dordtse wijk Dubbeldam waren tussen het plafond en de bovenliggende vloer vier foto’s tevoorschijn gekomen. Ze werden aangeboden aan Mieke S. Jansen, indertijd medewerkster van het Dordtse stadsarchief, thans Regionaal Archief Dordrecht (RAD) hetend.
Jansen wist de meeste personen die op de foto’s voorkomen, te identificeren, vertelde ze ooit in een interview met het Reformatorisch Dagblad. Dat het haar lukte, dankte zij aan de joodse families in Dordrecht die ze benaderde. Maar één bepaalde foto bleef een raadsel. Op die foto staat een meisje te poseren, met aan haar voeten een bordje met de tekst: ‘Herinnering aan mijn schooltijd, 1933’.
Het is zo’n kenmerkende foto van een fotograaf die langskwam om alle leerlingen te fotograferen, de zogenoemde schoolfotograaf. Maar wie het meisje is en op welke school zij dan wel zat, bleef allemaal onbekend – óók nadat de opname op deze Stolpersteine-website werd getoond, als een soort oproep. In alle navolgende jaren heeft er niemand ooit op gereageerd. Het meisje is een raadsel gebleven. Men kon alleen maar voorzichtig vermoeden dat zij in enig verband stond tot de personen op de drie andere foto’s.
Maar wie waren nu de mensen op die foto’s? Mieke Jansen heeft het geweten, want ze heeft hun namen achterhaald. Maar in het korte artikel dat deze website aan de vondst wijdde, werden ze niet genoemd. Alle aandacht concentreerde zich toentertijd op dat ene geheimzinnige meisje.
Nu, begin 2024, kan onthuld worden wie die anderen waren – en ook: op welk adres in Dubbeldam de foto’s werden gevonden. Dat is vooral te danken aan de Dordtse archiefonderzoekster Erica van Dooremalen. Zij trof op een dag bij toeval de correspondentie aan die Jansen heeft gevoerd met ene E. (Emanuel) Zadoks uit Bussum. Hij is een familielid van de personen op de drie andere foto’s: het zijn allen broers van zijn vader, Abraham Zadoks.
Emanuel verstrekte Jansen in september 1983 informatie over zijn ooms. En dat heeft de redactie van deze website veertig jaar later in staat gesteld om de details van het familieverband te reconstrueren.
Emanuel meldde indertijd dat zijn vader Abraham vijf broers en één dochter had. Dit klopt niet: zijn grootvader Philip Zadoks en zijn grootmoeder Jenny Boasson blijken in totaal tien kinderen te hebben gekregen. Maar drie van hen stierven al na korte tijd en dat is waarschijnlijk de reden dat zij in de brief van Emanuel ongenoemd zijn gebleven.
In dit verhaal worden de brieven geciteerd die Emanuel Zadoks en Mieke Jansen elkaar indertijd hebben gestuurd. Ook wordt apart een overzicht gegeven van de complete familie Zadoks, althans deze: er bevonden zich meerdere families Zadoks in Dordrecht. Ook is nagegaan wie destijds in het Dubbeldamse huis hebben gewoond.
 |
Deze man, wandelend met zijn hond, is Simon Zadoks, zo detecteerde familielid Emanuel Zadoks. Aan de bebouwing te zien liep Simon, die ongetrouwd is gebleven en een schildklierafwijking had, vlakbij het kruispunt van de Burgemeester de Raadtsingel met de Toulonselaan. Simon overleed in 1932. |
Oprecht
De allereerste brief – van Mieke Jansen aan E. Zadoks – is (nog) niet ontdekt, maar wat die bevatte, maakt Emanuel Zadoks duidelijk in zijn reactie, geschreven op 24 september 1983. Daarin betoont hij Jansen, zo schrijft hij, zijn “oprechte dank voor de prompte toezending van de 4 foto’s die voor mij zeer interessant en uiteraard ook ontroerend waren om te zien”.
Dan gaat Emanuel gedetailleerd in op drie van de vier foto’s. Die vierde afbeelding is die van “het jonge meisje” bij haar school. Zadoks meldt dat hij haar niet herkent.
Over de drie ooms die hij daarna beschrijft, allen geboren Dordtenaren trouwens, schrijft hij dat Jansen “ongetwijfeld” hun geboortedata “bij het Bevolkingsregister” weet te verkrijgen. Zelf kan hij die haar niet geven. “Door de oorlog heb ik alle familiegegevens verloren,” luidt zijn verklaring.
De eerste foto is die van een man met de hond, hiernaast afgebeeld. Dit is Simon Zadoks, kind nummer 4 van Philip en Jenny, verduidelijkt Emanuel. Hij is geboren op 11 februari 1874 en voor de oorlog overleden, ook in Dordrecht, op 19 mei 1932, op 58-jarige leeftijd. Hij is begraven op de joodse begraafplaats in Dordrecht, aan de Nieuweweg.
Simon werd volgens Emanuel geboren “met een schildklierafwijking en was hierdoor niet volwaardig, echter niet debiel”. “Hij had geen beroep, scharrelde een beetje voor zich zelf. Hij woonde ergens in de binnenstad op een kamer (adres mij nu ontschoten) en at om beurten bij zijn broers. Hij was ongetrouwd en overleed in Dordrecht in 1935 (niet correct, red.).”
Emanuel denkt dat de achtergrond op de foto “inderdaad” het kruispunt Burg. De Raadtsingel/Toulonselaan is te zien, zoals Jansen kennelijk had gesuggereerd.
 |
 |
Op deze derde foto, gemaakt in een fotostudio, staan Joseph Zadoks (links) en zijn broer Henri. Zij zijn in de Tweede Wereldoorlog allebei in Auschwitz vermoord, in december 1942 en in februari 1943. |
Nogmaals Joseph Zadoks, nu zichtbaar ouder en samen met zijn echtgenote Julie de Vries, nabij de kruising van de Krispijnseweg met het Van Baerleplantsoen. Julie is vermoord in Sobibor, in juli 1943. |
Kaas
De tweede foto laat twee mannen zien, leunend op een stuk nepmuur, zo’n typisch decorstuk in een fotostudio. Emanuel herkent links Joseph Zadoks en rechts Henri Zadoks, beiden broers van Simon. Zij zijn respectievelijk kind nummer 7 en 6. Joseph, geboren 26 november 1879, is een van de vier gezinsleden Zadoks die zijn vermoord door de nazi’s. Hij werd omgebracht in Auschwitz, op 15 december 1942, 63 jaar oud. Henri, geboren op 17 oktober 1877, eindigde eveneens in Auschwitz, zij het twee maanden later, op 14 februari 1943 en als 65-jarige.
“Joseph”, laat Emanuel weten, “was getrouwd met Julie de Vries en woonde op de Reeweg 10. Hij werkte jarenlang als vertegenwoordiger voor de Fa. Lebret, Dordrecht, een groothandel in kaas. Zij hadden geen kinderen en werden door de Duitsers gedeporteerd.” Julie is vermoord in Sobibor, op 9 juli 1943, 60 jaar oud.
Over Henri deelt Emanuel aan Jansen mee, dat hij was getrouwd met Sara Paërl uit Haarlem. “Zij hadden 3 kinderen, 1 meisje en 2 jongens. Hij had inderdaad een drogisterij t/o de Nieuwbrug. Ook deze familie werd gedeporteerd.” Henri is in Auschwitz vermoord op 14 februari 1943, op 65-jarige leeftijd. Sara is in hetzelfde vernietigingskamp gedood, al op 19 november 1942 (53 jaar).
De derde en laatste foto die Emanuel thuisbrengt, geeft ook Joseph Zadoks weer en diens echtgenote Julie – zij het dat zij hier zichtbaar op oudere leeftijd zijn. Emanuel kan de achtergrond op deze foto niet lokaliseren, meldt hij. De redactie van deze site denkt dat de foto is gemaakt bij het Van Baerleplantsoen, aan zuidzijde van de Krispijntunnel.
Emanuel Zadoks sluit zijn brief ermee af, dat hij het “zeer op prijs” zou stellen als hij van de drie foto’s afdrukken ontvangt.
 |
Dit is Emanuel Zadoks op jonge leeftijd, op 22 november 1930, samen met zijn verloofde Ida Hester van den Bergh. Emanuel is degene die Mieke Jansen uitleg kon geven over de verstopte foto’s. Hij is ook het enige lid van het gezin Zadoks dat de Holocaust heeft overleefd. Hij overleed in 1990, Ida in 2003. |
Onderduikers
Mieke Jansen reageert ruim anderhalve maand later, op 3 november 1983. Zij bedankt Emanuel voor de verstrekte gegevens, want nu kunnen de foto’s beschreven worden en opgenomen in “onze catalogus”. In het bevolkingsregister heeft zij voor Emanuel de geboortedata van Henri, Simon en Joseph opgezocht. Ze staan “achterop bijgaande fotoreproducties”, die “de archivaris u aanbiedt, met dank voor uw hulp”.
Ze heeft ook nieuws te melden: het adres van de woning in Dubbeldam, en nog zo wat meer over de omstandigheden rond de vondst. Zij schrijft: “Inmiddels ontdekte ik dat de foto’s verborgen in het plafond bij een verbouwing aan het huis Haaswijkweg 92 alhier, gevonden werden door een medewerker van het Gemeentelijk Energiebedrijf. De huidige bewoner, A. Kaijim, wist niet meer te vertellen dan dat de vorige bewoners Van de Giessen heetten en verwees mij naar een buurman, J. van Heeren, op nummer 106.
“Volgens hem”, sluit Jansen af, “zouden de heer en mevrouw Van de Giessen, inmiddels beiden overleden, onderduikers in huis gehad hebben. Er zou nog een dochter Van de Giessen leven, maar haar verblijfplaats is onbekend. Mocht ik ooit meer te weten komen, dan hoort u daar zeker van.”
Het heeft er schijn van, zo valt te constateren, dat een lid van de familie Zadoks zich tijdens de oorlog heeft weten te verbergen in het pand, of misschien zelfs meerdere leden. Diegene had misschien als aandenken de foto’s bij zich en heeft ze in de schuilplek achtergelaten – per vergissing of uit noodzaak. Wie de onderduiker is geweest, is niet meer uit te pluizen: geen van de betrokken Zadoksen leeft nog.
Emanuel Zadoks zelf, de man die Mieke Jansen op weg hielp, is overleden op 24 juni 1990, op 81-jarige leeftijd. Hij was de echtgenoot van Ida Hester van den Bergh, ook een geboren Dordtse (21 november 1910). Zij is in Dordrecht gestorven op 28 januari 2003, 92 jaar oud. Ida zowel als Emanuel is begraven op de joodse begraafplaats in Dordrecht. Zij zijn, met andere woorden, beiden vanuit Bussum ‘teruggekeerd’ naar hun geboortestad.
 |
Abraham Zadoks, een zoon van Emanuel en Ida, is naar de VS geëmigreerd en daar overleden op 13 december 2022, in de leeftijd van 87 jaar. Hij woonde in Peoria, Illinois. Hij kon helaas niet meer worden geraadpleegd over zijn familie. |
Eeuw
Uit het familie-overzicht dat hier onderaan volgt, valt af te leiden dat Emanuel als enige de Holocaust heeft overleefd. Vier broers van hem werden tijdens de Tweede Wereldoorlog moedwillig gedood door de Duitsers: Abraham, Jakob, Henri en Joseph.
Hun vader en moeder waren al aan het begin van de vorige eeuw gestorven, in respectievelijk 1905 en 1901. Van de tien kinderen die zij kregen, gingen er, zoals gemeld, drie al vrij kort na de geboorte heen: één kind (nummer 8) kwam dood ter wereld in juni 1882, Aleida (nummer 9) stierf na 1 jaar, Maurits (nummer 10) na vier maanden. Bij de andere kinderen Zadoks hield het leven op na 36 jaar (Izaak, kind nummer 2, in 1906), na 58 jaar (Simon, in 1932) en na 33 jaar (Rachel, in 1909).
Bij een ander verhaal op deze website, nummer 39, had de redactie nog contact met Abraham Louis (‘Bram’) Zadoks, een zoon van Emanuel en Ida, geboren in Dordrecht op 8 maart 1935. Hem hadden we graag nog gevraagd of hij zich bijvoorbeeld het meisje op de schoolfoto herinnerde. Of anders of hij nog aanvullende gegevens beschikbaar heeft over de uitgebreide familie Zadoks. Maar Bram Zadoks blijkt inmiddels, op 13 december 2022, te zijn overleden en gecremeerd, 87 jaar oud.
Hij woonde in de Verenigde Staten, in Peoria, een stad in de staat Illinois. Bram huwde op 12 oktober 1957 in Willemstad op Curaçao met Miriam Statius Miller. Het echtpaar kreeg drie zonen (Tim, Rick en Jeff), bij Brams overlijden waren er zes kleinkinderen en één achterkleinzoon. Bram, in 1957 in New York afgestudeerd in mechanical engineering (werktuigbouwkunde), heeft 42 jaar, tot 1999, gewerkt als engineer bij Caterpillar Inc., de laatste tien jaar was hij daar director of new technology.
 |
Het dubbelportret van Izaak Zadoks en zijn echtgenote Rozette Levisson. Izaak, kind nummer 2, stierf al in 1906, zijn vrouw werd vermoord in Sobibor, in april 1943. Foto JCK |
Foto
Los van de vier foto’s uit het Dubbeldamse huis is in de fotocollectie van het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam, het vroegere, zogeheten Joods Museum, een dubbelportret gevonden van Izaak Zadoks, kind nummer 2 en zijn vrouw Rozetta (‘Rozet’) Levisson.
De foto, die voor de gelegenheid bij dit artikel wordt geplaatst, is in circa 1890 gemaakt door de Dordtse fotograaf H.J. Tollens – hiermee dateert zij uit de vroege jaren van de fotografie. Izaak is op 36-jarige leeftijd overleden in 1906, Rozetta leefde nadien nog tientallen jaren. Zij is ten slotte om het leven gebracht in Sobibor, op 16 april 1943, 72 jaar oud.
Wat het vroege overlijden van Izaak nog dramatischer maakt, is dat Rozetta bij zijn dood zwanger was. Elders op deze site is aan dit echtpaar een afzonderlijk verhaal gewijd.
Achternaam
En wat is, tot slot en voor de volledigheid, de geschiedenis van dat Dubbeldamse pand aan de Haaswijkweg 92? Wie hebben er zoal gewoond in de jaren vóór de vondst van de foto’s?
Op zoek naar de woningkaart kwam vast te staan dat de toenmalige bewoners een andere achternaam hadden: niet Van de Giessen, maar kortweg Giesen.
De hoofdbewoner was Hendrikus Albertus Giesen, in zijn werkzame leven correspondent bij Lips in Dordrecht. Giesen is op 12 juli 1897 in Den Haag geboren. Op 27 mei 1924 trouwde hij in haar woonplaats Bolsward met Anna Hengst (26 juli 1900). Het paar vestigde zich in Dubbeldam, aan de Burgemeester Jaslaan, op nummer 59. Twee jaar later, op 20 maart 1926, wordt daar hun enige kind geboren, Truusje Annie Giesen. Op 3 april 1934 verhuist de familie Giesen naar de Haaswijkweg A339a (nu: 92).
Hendrikus Giesen overlijdt op 25 mei 1969. De weduwe Anna blijft in de woning wonen, om ruim 3,5 jaar later, per 17 januari 1973, te verhuizen naar Utrecht, naar het adres Begijnekade 17. Haar overlijdensdatum is niet gevonden.
Na het vertrek van Anna naar Utrecht werd Adrianus Kaijim per 22 januari 1973, een krappe week later dus, de nieuwe bewoner van nummer 92. En hij werd de man die Mieke Jansen in 1983 verwees naar zijn buurman Van Heeren. En deze was het die vertelde dat de vorige bewoners, de Giesens dus, onderduikers in huis hadden gehad. Maar wie dat nu zijn geweest, zal in nevelen gehuld blijven.
| |||||||||||||||||||||||||||
 |
Enkele documenten die te maken hebben met de familie Zadoks. |
 |
Advertentie voor het feest van Barend Zadoks, zoon van Henri Zadoks en Sara Paërl (NIW 6.11.1931). |
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
