Het voorbije joodse dordrecht

De onontdekte foto’s van Dordtse
joden in het archief: aflevering 12
* Hulp uit de VS

Deze aflevering gaat over één gelijknamige familie − Duits − en toch is zij tweeledig.
        Het ene deel gaat over het gezin dat Salomon Emanuel Duits stichtte met Daatje Fonteijn; het andere over Jacques Duits en Cato de Vries. Beide vaders zijn broers van elkaar, want zonen van Abraham Duits (1855-1922) en Elisabeth Groen (1851-1924). Ze woonden niet ver van elkaar vandaan, grofweg tweehonderd meter. Salomon ‘resideerde’ aan de Johan de Wittstraat, Jacques op de Blekersdijk. Hun beider beroep vertoonde overeenkomsten: Salomon was een grossier in reclameartikelen, Jacques leidde het in Dordrecht tamelijk bekende Advertentiebureau Duits.
        In deze aflevering worden de foto’s getoond die de broers in de jaren voor de oorlog lieten maken bij Foto Beerman op het Vrieseplein – een zaak die slechts een klein ommetje vergde. De foto’s zijn afkomstig uit de imponerende collectie die berust bij het Regionaal Archief Dordrecht (RAD). Zoals al eerder is uiteengezet in voorgaande afleveringen. is deze collectie nog grotendeels onontgonnen. Regelmatig doet archiefonderzoekster Erica van Dooremalen nieuwe ontdekkingen. Zoals onderstaande.

Vooroorlogse foto's van joodse Dordtenaren

Holocaust

Moeder Daatje Duits-Fonteijn, in 1924 en 1927. Foto’s RAD (nrs. 309_2426 en 309_5496)

Vader Salomon Emanuel Duits in 1924. Foto RAD (309_2427)

Salomon Duits was en bleef Dordtenaar. Hij is er geboren op 8 januari 1881 en overleed er op 13 april 1965, 84 jaar oud. Zijn echtgenote Daatje Fonteijn was afkomstig uit Den Haag. Daar kwam zij ter wereld op 12 april 1881, in Dordrecht stierf zij na 83 jaar op 10 januari 1965. De echtelieden overleden niet alleen kort na elkaar in hetzelfde jaar, 1965, een andere overeenkomst is dat zij de Holocaust hebben weten te doorstaan. In tegenstelling tot twee van hun drie kinderen.
        Elisabeth was op 21 november 1907 hun eersteling. Zij is in Auschwitz vermoord op 30 september 1942, 34 jaar oud samen met haar 38-jarige man, drs. Bernard Abraham Cohen (Rotterdam, 10 oktober 1903). Hun drie kinderen Erna, Lily en Claasje overleefden de oorlog in de onderduik. Hun ouders werden gearresteerd bij de Nederlands-Belgische grens toen zij in de trein naar Zwitserland probeerden te vluchten. Vanuit Kazerne Dossin in Mechelen werden Bernard en Elisabeth naar Auschwitz getransporteerd, zie artikel 84.
        Na Elisabeth kwam op 1 februari 1909 Abraham, een handelsreiziger die trouwde met Cornelia de Korver (Zwijndrecht, 11 januari 1914). Abrahams leven eindigde op 16 november 1944 in Neuengamme, op 35-jarige leeftijd, zie verhaal 201. Cornelia belandde via gevangenissen in Antwerpen, Breda en Vught in het Duitse concentratiekamp Ravensbrück, en wist het leven te behouden. Zo ook het enige kind van Abraham en Cornelia, Salomon Hans (‘Sal’; Amersfoort, 6 november 1935). Cornelia stierf, hertrouwd met Alexander Jozef Joël Polak, in Breda op 15 januari 1991 (77), Sal op 4 maart 2015 (79) in Dordrecht.
        Clara Rosette is het derde kind van Salomon en Daatje. Zij werd geboren op 21 april 1913. Zij trouwde, verpleegster zijnd, met Martinus Gerardus Ydo (Dordrecht, 8 januari 1913). Hij stierf in Amstelveen, 68 jaar oud, op 22 maart 1981, zij daar op 84-jarige leeftijd op 24 juli 1997.
        Dit alles ter inleiding tot de foto’s en ter toelichting van het familieverband.

Nieuw
Elisabeth Duits in 1928. Foto RAD (nr. 309_10394)	Clara Rosette Duits in 1925. Foto RAD (nr. 309_4274)

Abraham Duits en zijn bruid Cornelia de Korver op 12 juni 1935. Foto RAD (nr. 309_25064)

Eerder zijn op deze website de foto’s 309_2426 en 309_2427 gepubliceerd, van Daatje Fonteijn en Salomon Duits. Die foto’s zijn gemaakt op 25 september 1924. Nieuw is hier de foto van Daatje met het nummer 309_5496. Die is van bijna twee jaar later, 12 april 1926.
        Oudste dochter Elisabeth staat afgebeeld op een foto die van 11 mei 1928 is (nummer 309_104394). Van jongste dochter Clara Rosette is foto 309_4274 in de collectie aangetroffen, de afbeelding is gemaakt op 9 september 1925. Een foto die niet verklaard kan worden, is die van twee kinderen, de een nog baby, de ander al wat ouder. De foto is besteld door “Duits, Joh. De Wittstraat” en dateert van 3 november 1935. Mogelijk zijn het kleinkinderen van Salomon en Daatje.
        Een foto die hier voor de volledigheid wordt herhaald, is die van zoon Abraham Duits en schoondochter Cornelia de Korver, gemaakt op hun huwelijksdag: 12 juni 1935 (nummer 309_25064).

Twee kinderen op een foto die is besteld door de familie Duits van de Joh, de Wittstraat, in november 1935. Vooralsnog zijn zij niet geïdentificeerd. Foto RAD (nr. 309_25549))

Vooroorlogse foto's van joodse Dordtenaren

Deel 2

Vier verschillende portretfoto’s van moeder Cato Duits-de Vries. De eerste is van 1931, de overige van een en dezelfde dag in oktober 1927. Foto RAD (nrs. 209_18477; 309_9115-1 en 9115-2; 309_9043)

Vader Jacques Duits, de enige in de Collectie-Beerman. Foto RAD (nr. 309_18476)

De tweede reeks foto’s van de familie Duits betreft het gezin dat aan de Blekersdijk woonde. Van dit gezin bevinden veel meer opnamen in de Collectie-Beerman.
        Ook dit gezin telde vijf leden, en die hebben allen de oorlog overleefd. Dat wil niet zeggen dat de jodenvervolging aan hen voorbij is gegaan, in tegendeel. Dochter Annie bijvoorbeeld heeft in Theresienstadt opgesloten gezeten. Het hele gezin, op Louisa (‘Loekie’) na die in Australië was, heeft ondergedoken gezeten bij de familie Jansen op de Voorstraat. Een reconstructie daarvan is te lezen in verhaal 49.
        De gezinsvader is Jacques Duits (Dordrecht, 4 november 1883 – Dordrecht, 17 juni 1967; 83). De moeder is Cato de Vries (‘Kaatje’; Giessendam, 26 maart 1883 – Dordrecht 28 maart 1950; 67). Zij trouwden in Giessendam op 6 september 1911, een jaar later verscheen hun eerste nakomeling: Louisa Betsie, op 19 juli 1912. In 1913, op 23 november beviel Cato van Annie, die later Ans en Ann zou worden genoemd. Het derde kind werd op 1 oktober 1917 Jaap.
        Oorspronkelijk woonde deze familie aan de Vrieseweg, op nummer 7 rood en 3 rood, per 26 juli 1920 werd de Blekersdijk de vaste stek, op nummer 23 rood (nu: 33).
        Eersteling Louisa Betsie emigreerde voor de oorlog naar Australië om daar te gaan werken, maar keerde terug, om uiteindelijk in Amstelveen te overlijden op 26 april 2001. Zij is 88 jaar geworden. Jongste kind Jaap bereikte de 61-jarige leeftijd; hij stierf in Amsterdam op 18 september 1979.
        Annie werd in de oorlog van kamp naar kamp gedeporteerd, maar overleefde en trouwde daarna Paul Theodoor Roessel (Tjepu, Blora, Indonesië, 4 juni 1917). Het echtpaar kreeg in Amsterdam in 1950 dochter Tanja Zora Hendrine Roessel en emigreerde vervolgens naar de VS, waar Tanja nu als achternaam Wood heeft. Haar ouders zijn inmiddels overleden: Annie in Tulare, Californië op 11 juli 2012 (98), haar vader eerder al in San José, Californië, op 1 april 1983 (65).

De foto's

Moeder Cato met haar kinderen, v.l.n.r. Louisa, Annie en Jaap. Foto RAD (nr. 309_764-1)

Verschillende foto’s zijn al eens getoond, bijvoorbeeld in verhaal 49. Ter wille van de overzichtelijkheid zijn hier alle foto’s van het gezin Duits van de Blekersdijk die zich bevinden in de Collecte-Beerman, bij elkaar gezet.
        Van vader Jacques is slechts één foto beschikbaar, deze van 7 november 1931 (nr. 309_18476). Daarentegen zijn er van moeder Cato meerdere, zoals deze vier van haar alleen. Ze zijn respectievelijk gemaakt op 7 november 1931 (309_18477), op 26 oktober 1927 (309_9115-2), nog een op die dag (309_9115-1) en op 15 oktober 1927 (309_9043). En dan is er nog die foto van haar en de drie kinderen, gemaakt op 17 november 1923 (309_761-1). Van links naar rechts zijn te zien: Annie, moeder Cato, Louisa en Jaap.
        Tanja Wood is als (naoorlogse) dochter van Annie Duits en Paul Roessel, een kleinkind van Cato, die zij “oma Tootje” noemt. Zij kende deze laatste foto niet. “I love it”, schreef ze de redactie van deze Stolpersteine-website. Ze meldde ook dat het Cato niet goed is vergaan. Hoewel Cato de oorlog overleefde, stierf zij in de maand dat Tanja werd geboren, in maart 1950, na een hartaanval. “Ze heeft nog foto’s van mij gezien, maar mij niet in persoon.”

Bril

Tweemaal Jaap, in 1927 en 1931. Foto’s RAD (nrs. 309_9044 en 309_18412)

Van Jaap zijn twee portretfoto’s aangetroffen, de ene van 15 oktober 1927 toen hij net tien jaar was geworden (309_9044), op de andere, 26 oktober 1931 is hij veertien en een bril gaan dragen (309_18412). Dan volgen twee portretfoto’s van Annie, allebei op dezelfde dag gemaakt, op 26 oktober 1931 (309_9045 en 309_18411). Op dezelfde dag als haar zus Annie, die 15de oktober 1927, is ook Louisa geportretteerd (309_9046).
        En dan zijn er nog twee foto’s die allebei zijn gemaakt op 25 oktober 1931: de nummers 309_18408-2 en 309_18408-1. Is dit eveneens Louisa, maar dan ouder, negentien inmiddels? “Ja”, meldt desgevraagd Tanja Wood, immers een nicht van Louisa. “Dit is definitief Louisa.”
        En ten slotte is er nog een naoorlogse foto, gedateerd 24-25 juni 1946, van een oudere en jongere vrouw (309_46621). Tanja Wood herkent de vrouw rechts. Ook dit is haar “tante Lucy”, zus Louisa dus van haar moeder Annie, de zus die de oorlogstijd doorbracht in Australië. Wie de oudere vrouw links is, weet Tanja niet. Ze veronderstelt dat het een kennis van de familie Duits is.

Tweemaal Annie, de latere moeder van Tanja, in 1927 en 1931. Foto’s RAD (nrs. 309_9045 en 309_18411)

Drie portretfoto’s van Louisa, die de oorlog in Australië doorbracht, in 1927 en 1931. Foto’s RAD (nrs. 309_9046, 309_18408-1 en 309_18408-2

Rechts op deze naoorlogse foto van juni 1946 zit Louisa, teruggekeerd uit Australië. De vrouw links is niet bekend. Foto RAD (nr. 309_46621)

Hulp uit de VS Om er zeker van te zijn dat de uiteenlopende leden van de familie Duits van de Blekersdijk correct worden geïdentificeerd, is de hulp ingeroepen van Tanja Wood.         Zij is het enige kind van Annie Duits, die weer een van de drie kinderen is van Jacques Duits en Cato de Vries. Kleinkind Tanja noemt Jacques “opa Sjakie” en Cato “oma Tootje”. Haar moeder heet officieel Annie, maar wordt doorgaans Ans genoemd, laat Tanja weten. De foto’s van ‘haar’ tak van de familie Duits zijn haar toegestuurd, en ze wist zonder aarzelen prompt iedereen te identificeren.         Ze zond bij haar uitleg van de foto’s ook een korte levensbeschrijving mee, van haarzelf en haar ouders, plus twee foto’s – die in dit kader worden getoond. Tanja Wood-Roessel: “Ik mocht tegen niemand zeggen dat mijn moeder joods is.” Foto Privébezit Dordrecht Tanja Zora Hendrine Wood-Roessel is, zoals hierboven al kort aangegeven, geboren in 1950. Zij vertrok in 1954 met haar ouders naar de Verenigde Staten.         “Mijn vader Paul is geboren in Indonesië”, vertelt Tanja, “en bracht daar de eerste achttien jaren van zijn leven door. Hij ging naar Nederland om in Dordrecht werktuigbouwkunde te studeren, op de HTS. Voordat Nederland werd bezet, ontmoette mijn vader in Dordrecht mijn moeder Ans bij het dansen. Ze waren daar allebei los van elkaar met een ander, maar toen mijn vader mijn moeder zag, was hij onmiddellijk weg van haar en wilde hij alleen nog maar met haar dansen. Bij mijn moeder duurde het iets langer, maar uiteindelijk raakte ook zij verliefd. Ze trouwden in het Dordtse stadhuis, in 1945 of 1946, ik heb er foto’s van.         “In 1954 emigreerden we gedrieën naar de VS. Mijn vader was liever teruggegaan naar Indonesië, maar dat was in die tijd onmogelijk. Nederlanders waren niet meer welkom in hun voormalige kolonie. Mijn moeder was daar opgelucht over, ze had het niet op de tropen (insecten en zo). Zij bleef liever in Nederland, waar haar familie woonde. Maar mijn vader wilde niet in Nederland blijven, om twee redenen: het was er koud en het leven verliep er in een hoog tempo. Voor twee andere landen schreven mijn ouders ook in, Australië en Zuid-Africa. Maar de VS accepteerden ons al eerste.” Pruimen De keuze voor de VS kwam haar vader uit: in North-Carolina, in Camp Lejeune, was hij al eens op training geweest met de Koninklijke Marine en de geografie en het sub-tropische klimaat van deze regio waren hem bevallen. De familie Roessel had een sponsor in de VS, die haar zo nodig bijstond: Lou Frank, een emigrant uit Nederland, die in San Mateo, Californië woonde.         “We vestigden ons in wat toen nog een kleine, agrarische stad was, Morgan Hill, Californië. Ik ging er naar school, mijn vader werd opzichter bij Sunsweet Growers Inc. in San Jose, een bedrijf dat gedroogde pruimen en abrikozen verkocht. Van een medewerker van Sunsweet huurden we een oude boerderij, die midden in een walnotenboomgaard stond.”         Voordat Tanja naar school ging, instrueerden haar ouders haar om tegen niemand te vertellen dat haar moeder joods is, vertelt ze terzijde. “De reden daarvoor was dat op ieder moment waar dan ook (anywhere anytime) anti-semitisme kon opduiken, dus was het het beste dat niemand iets wist. Er was een andere joodse familie in de stad, die bij toeval in dezelfde straat kwam te wonen waarnaar wij in 1960 verhuisden. Hoewel het bekend was dat zij joods waren, hadden zij hun naam van Perlitch veranderd in Perch, omdat dit minder joods klonk. Ik heb ook nooit iemand verteld dat mijn moeder joods is, tot mijn laatste jaar in high school, in 1967-1968. Toen heb ik het enkele mensen verteld.” McCarthy Nog zo’n netelige kwestie: “Mijn ouders hebben, toen ze emigreerden, alle contact verbroken met Coen en Magda van Emde Boas. Mijn moeder had kort voor Coen gewerkt als verpleegster, en het echtpaar heeft ons op verschillende manieren geholpen. Maar Coen en Magda waren lid van de communistische partij, in Amerika tierde het McCarthyisme (de jacht op echte en vermeende communisten in de jaren vijftig, in gang gezet door senator Joseph McCarthy, red.). Mijn ouders wilden niet met Coen en Magda in verband gebracht worden. Ze waren bang dat zij anders niet mochten inburgeren.”         In 1960 werd het gezin Roessel genaturaliseerd. “En met financiële steun van tante Loekie en haar man Joost Meerloo konden we in hetzelfde jaar in de stad een huis kopen. Mijn ouders zijn er blijven wonen totdat mijn vader stierf. Mijn moeder verkocht het huis daarna en verhuisde naar Visalia, Californië, waar ik toentertijd woonde met mijn eerste echtgenoot en zwanger was van mijn tweede kind.”         Tanja trouwde in 1981 met David Plessman. Zij echtscheidden in 1985. “Ik kreeg met hem twee kinderen, Saskia en Derek, die nu dertigers zijn. Saskia en mijn schoonschoon Neal Mizushima hebben eveneens twee kinderen, mijn kleinkinderen Quinn van 12 en Lev van 9. Zie de foto van hen, gemaakt in december vorig jaar, toen we een paar dagen doorbrachten in Leavenworth, Washington. We wonen allemaal in de staat Washington.” Vertaler Tanja heeft “oom Japie”, de broer van haar moeder, verschillende keren bezocht in Nederland, voor het laatst in 1970. Hij was een vertaler, en woonde in Amsterdam. Hij hield ervan om zijn vakanties op het warme Majorca door te brengen. Hij is inmiddels overleden, als zestiger, als gevolg van een hart- en vaatziekte.         Haar “tante Loekie” woonde met haar tweede echtgenoot, de psychiater en schrijver Joost A.M. Meerloo, in New York, in een appartement in Central Park West. “Van tijd tot tijd kwamen ze ons opzoeken in Californië.” Nadat dr. Meerloo was overleden, keerde Loekie Duits naar Nederland, naar Amsterdam. “Wij, mijn moeder, mijn kinderen en ik, hebben haar in 1994 voor het laatst bezocht.”         Bezoek in Californië kregen Tanja en haar man ook van haar “opa Sjakie”, Jacques Duits en diens tweede vrouw, Tanja’s stiefgrootmoeder Rose Engers (“tante Ro”), in 1962. “We namen ze mee op een tocht van een week langs allerlei beroemde plekken in Californië, zoals Disneyland, Marineland, Knotts Berry Farm, Joshua Tree National Monument, Sequoia National Park en Morro Bay. Mijn opa hield van de losse wijze van kleden, een stijl die in Californië perfect paste: hemden met korte mouwen, korte broek, geen jasje.”         Tanja was zijn oogappel, vervolgt ze. “Het eerste wat ik ooit voor hem breide, was een verschrikkelijke wit-bruin gestreepte sjaal. Maar toen hij die zag, was ie er meteen dol op, ook al zat de sjaal vol fouten.”         Tot slot wijst Tanja Wood nog op een getuigenis die haar moeder als overlevende van de Holocaust heeft afgelegd voor het fameuze project van Steven Spielberg, Survivors of the Shoah. Zij gaf haar twee uur durende interview op 28 juni 1995 in Van Nuys, Californië, aan Hillary Helstein. Ans Roessel-Duits was toen 81. Het interview, opgeborgen in het archief van het USC Shoah Foundation, is te beluisteren via deze link: collections.ushmm.org/search/catalog/vha3571. Klik op die pagina op de knop ‘Request Copy’.          Ans Roessel is in 2012 overleden, 98 jaar oud. Haar man Paul stierf in 1983. Een familieuitje in december 2021, in Leavenworth. Van links naar rechts: Tanja’s kleinkind Quinn Mizushima, Tanja’s zoon Derek Plessman, haar dochter Saskia Mizushima, Saskia’s zoon Lev en ten slotte Saskia’s echtgenoot Neal Mizushima. Foto Privébezit

Verder naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 13 >

Verder naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 14 (slot) >

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 11

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 10

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 9

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 8

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 7

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 6

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 5

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 4

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 3

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 2

< Terug naar De onontdekte foto’s van Dordtse joden in het archief: aflevering 1

< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'