Dit is H.G. Beerman junior, met een glasplatencamera zoals die door hem en door zijn vader is gebruikt. De Dordtse persfotograaf Hans Gebuis maakte deze foto voor het ‘Dordrechts Nieuwsblad’ van 28 april 1973, toen Fotoatelier Beerman 50 jaar bestond. Vader en zoon Beerman fotografeerden de reusachtige collectie bij elkaar die in de jaren zeventig aan het Dordtse archief in bruikleen is gegeven.
Foto Regionaal Archief Dordrecht (RAD, nummer 552_300612).

Het zijaanzicht van het fotoatelier van Beerman, gezien vanaf de overkant van de Spuihaven. Het kasteelachtige pand werd gebouwd in opdracht van Beermans voorganger, de fotograaf H.J. Tollens. De foto is door Tollens zelf gemaakt op een onbekende datum vóór de oorlog, hoewel hij al was verhuisd.
Foto RAD (556_2717)

Het vooraanzicht van Foto Beerman op het Vrieseplein op een foto uit de jaren dertig. Beerman runde in de beginjaren het fotoatelier met Eickholt, en de zaak heette toen nog ‘Atelier Schreurs’, naar de man (André Schreurs) die garant stond voor de hypotheekaflossing.
Foto RAD (nummer 552_323796)

De gezinskaart van de familie Beerman, voor- en achterzijde. Vader Herman Gerardus en moeder Alia Maria Wilhelmina kregen drie kinderen, als eerste dochter Antonia Geertruida, daarna de zonen Wilhelmus Adrianus en Hermanus Gerardus junior. Op 9 mei 1912 kwamen zij vanuit Den Bosch in Dordrecht wonen. Oorspronkelijk komt het gezin uit Amsterdam, uit de Frederik Hendrikstraat 133.
Foto’s RAD

Enig kind

In het opdrachtenboek staat op 19 november 1927 bij nummer 9276: mevrouw Polak, Krispijnseweg 121. Vier foto’s van een jongen. “Is dit Arnoud Hartog Polak?”, oppert Van Dooremalen.
        Op nummer 121 rood van de Krispijnseweg woonde vanaf 12 mei 1926 het gezin Polak, bestaande uit koopman in sigaretten Benjamin Polak (Amsterdam, 5 mei 1893), diamantslijpster Beela Wolf (Amsterdam, 15 mei 1893) en hun zoon Arnoud Hartog (Watersgraafsmeer, 19 mei 1921). Arnoud was en bleef hun enige kind. Het gezin was op 29 mei 1923 neergestreken in Dordrecht, komende uit Amsterdam.
        Aanvankelijk woonden de Polaks in de J.J.A. Gouverneurstraat, op nummer 26 rood, in mei 1926 verhuisden zij naar de Krispijnseweg. Vader Polak was correspondent van beroep. Arnoud Hartog was zes jaar oud, toen in de studio van Beerman in november 1927 de jongeman van de foto werd geportretteerd. Die leeftijd kan kloppen met het postuur van de jongen. Met andere woorden: de kans is groot dat de jongen-op-de-foto inderdaad Arnoud Hartog betreft.
        Het gezin Polak verliet Dordrecht twee weken later, op 1 december 1927. Toen had het vier jaar in Dordrecht doorgebracht. In de nieuwe woonplaats, Zandvoort, betrokken de drie Polaks een woning aan de Oosterparkstraat, op nummer 48.
        Nog meer achtergrond: Benjamin, die op 17 februari 1920 in Watergraafsmeer met Beela was getrouwd, is een zoon van diamantslijper Aaron Polak (1861-1929) en Roosje de Groot (1863-1922). Dit Amsterdamse echtpaar kreeg vijf kinderen, achtereenvolgens Hanna (11.9.1884 – 20.9.1884), Soesman (12.2.1886), Abraham (21.1.1888), Esther (9.2.1891) en als laatste Benjamin (1893). Soesman en Abraham zijn beiden vermoord in Sobibor, respectievelijk op 9 april 1943 (57 jaar) en 4 juni 1943 (55 jaar).
        Esther, die op 24 juni 1915 in Amsterdam als 24-jarige trouwde met de even oude plaatsgenoot, tevens diamantslijper, Jacob Witsenhuijsen (30.5.1891), beviel op 8 mei 1918 van Celine. Op 29 juli 1926 vertrekt dit gezin naar Antwerpen. Daarna ontbreekt van hen ieder spoor, zodat niet is vast te stellen of zij de Holocaust hebben weten te doorstaan. Esther’s jongste broer Benjamin komt niet voor in de databestanden van ‘Joods Monument’, hij en Beela (en Arnoud) hebben de oorlog klaarblijkelijk overleefd.
        Een aanwijzing daarvoor is dat hun zoon Arnoud Hartog een hoge leeftijd heeft bereikt: 95 jaar. Hij overleed volgens een advertentie in het Noordhollands Dagblad van 15 februari 2017 in Haarlem, op de elfde februari. Arnoud was weduwnaar van Cato Gerarda van Weel. In de advertentie worden zijn bijnaam (‘Dik Lieuwe) en zijn voormalige beroepen vermeld: federatiebelastingadviseur en accountant-administratieconsulent.
        Hij is gecremeerd in Driehuis.

Familielid

In de beeldbank bevinden zich twee anonieme portretfoto’s van Beerman met deze nummers: 309_101444 en 309_101443. In de rand van deze foto’s is het nummer te lezen dat deze afbeeldingen hadden gekregen in de administratie van Beerman, respectievelijk 30506 en 30590. Maar er staat nog iets meer, namelijk “STAD sepia” en “STAD”. Van Dooremalen vermoedt dat het gaat om een portret van David Stad en van zijn vrouw Matje Cohen. Kan dit kloppen?
        De vraag kan worden voorgelegd aan een familielid: Marianne Bont-Sons uit Dordrecht, die aan het woord komt in verhaal 28 op deze website. “Ja,” reageert zij, “dit zijn inderdaad mijn grootouders. Mijn familie heeft meer foto’s bij Beerman laten maken.”
        Nu de foto’s zijn geïdentificeerd, heeft Marianne op de beeldbank direct gegevens gezet bij haar opa David (1883-1963) en oma Matje (1886-1956), die allebei de oorlog hebben overleefd. Een citaat: “David was getrouwd met Matje Cohen, mijn grootmoeder, die Marianne werd genoemd en naar wie ik vernoemd ben.” Het echtpaar woonde indertijd aan de Burg. de Raadtsingel, op nummer 23E (nu: 77).
        Zij meldt verder dat David Stad eigenaar was van de winkels ‘De Blauwe Pui’ en ‘Het Lampenpaleis’, beide gevestigd op de Voorstraat – de eerste op nummer 186 (nu: 232), de andere aan de overkant op nummer 209 (nu: 267). In deze zaken kon men terecht voor radio’s, elektriciteit, ijzerwaren, gereedschappen, fietsartikelen, kronen, lampenkappen en verlichtingsartikelen.
        Dat Marianne Bont-Sons nog over de foto’s kon worden geraadpleegd, is een mirakel: zij is al enkele jaren ernstig ziek. Maar ze laat in juni 2021 weten dat “het nog steeds goed met me gaat”. Ze vervolgt: “Bij elke controle in het ziekenhuis word ik nog steeds met bewondering en ook verbazing ontvangen. Het is weinigen gegeven zo lang en vooral ook zo goed op zoveel chemokuren te reageren. Ik ben een geluksvogel.”
        Naderhand is er nog een foto ontdekt van Matje, een betere zelfs, in de zin van onbeschadigder. In de beeldbank heeft de foto nummer 309_101445 gekregen; in de rand staat slechts: “30190 H… sepia”. Maar Matje is onbetwistbaar te herkennen.
        Begin 2023 heeft archiefonderzoekster Erica van Dooremalen nog eens twee enigszins gelijkende foto’s van Marianne (‘Matje’) Cohen-Stad gevonden in de Collectie-Beerman van het Dordtse archief. Beide foto’s zijn op een en dezelfde dag gemaakt, 6 maart 1940, en hebben in de beeldbank van het archief deze nummers gekregen: 309_102942 en 309_101443. Op de originele afdrukken is op beide foto’s nummer 30590 geschreven, met witte inkt.

Bruidsmeisjes

In de rand van foto 309_100566 is behalve het fotonummer uit de administratie ook te lezen: “10666 EIJL sepia”. Staat op deze huwelijksfoto misschien, vraag Van Dooremalen zich af, Hermanus Eijl, die op 27 juni 1928 in Dordrecht trouwde met Elisabeth Breemer?
        De foto toont het bruidspaar, met naast ieder van de echtelieden een bruidsmeisje. Maar er is ook nog een huwelijksfoto zonder deze meisjes, ontdekte Van Dooremalen al gauw, en die was al bekend, onder nummer 309_10689. De gezichten van Elisabeth en Hermanus, en vooral het kalende hoofd van Hermanus, blijken overeen te komen. De foto met de bruidsmeisjes is daarmee definitief ‘thuisgebracht’.
        Op de beeldbank heeft de Dordtse historicus en lid van de lokale werkgroep Stolpersteine, Kees Weltevrede drie jaar geleden al, dus in 2019, belangwekkende informatie geplaatst. De familie Eijl, schrijft hij, “is de hele oorlog ondergedoken geweest” bij een winkelmeisje, Hennie van de Burg uit de zaak van haar grootvader. Deze dreef in Rotterdam een winkel in textiel. Het onderduikadres was aan de Gordelweg.
        Elisabeth is overleden op 8 juli 1993, 91 jaar oud. Haar man Herman stierf veel eerder, op 2 juli 1971, pas 69 jaar oud. Beiden liggen begraven in Wassenaar, zie verder het kader onderaan verhaal 68.

Dochters

Nog een foto die de familie Breemer betreft. In de beeldbank heeft zij nummer 309_108839, in de administratie van Beerman nummer 8451. De foto staat op pagina 1761 van de 2197 pagina’s op de beeldbank. In de rand van de foto staat “BREEMER 4x2 sepia vrijdag”, de foto laat een moeder met twee dochters zien.
        Welke Breemer het is, achterhaalt Van Dooremalen al spittend in de beeldbank.
        Zij treft daar onder nummer 309_23056 een foto aan, die “dezelfde moeder met kinderen” laat zien, alleen zijn de kinderen “iets jonger”. De moeder op deze foto is Bertha Cohen (Dordrecht, 18.2.1899), die op 17 augustus 1921 trouwde met Levie Nathan Breemer (Dordrecht, 29.7.1896). De kinderen zijn Rozetta (Dordrecht, 23 mei 1922) en Henriëtte Louise (Dordrecht, 29.2.1926).
        Dit gezin, dat aan de Singel op nummer 86a (nu: 116) woonde, is compleet uitgeroeid in de oorlog. Vader, moeder en de twee dochters werden tegelijk om het leven gebracht in Sobibor, op 9 juli 1943. Deze dag was overigens voor nog eens 24 Dordtenaren een noodlottige: zij werden allen door gas verstikt in het Oostpoolse kamp, zie verhaal 68 erover elders op deze site.

Wenkbrauwen

Op pagina 1769 in Beermans administratie staat genoteerd, net als op de rand van de desbetreffende foto: “3580 v. Tijn sepia”. Te zien zijn een man en een vrouw, zie in de beeldbank onder nummer 309_109012.
        Van Dooremalen weet het echtpaar te identificeren aan de hand van twee andere foto’s, die horen bij verhaal 160 op deze site. Die foto’s zijn allebei een klassenfoto, gemaakt in het seizoen 1919-1920 (klas 2A) en in de periode 1922-1923 (klas 5). Vooral aan de hand van zijn opzichtige wenkbrauwen is hierop David Mozes van Tijn te herkennen – dezelfde man, maar nu in gehuwde staat, als op de foto van het echtpaar.
        David Mozes huwde met Johanna Kets de Vries (31 juli 1906), in haar geboortestad Rotterdam, op 28 juni 1933, hij was toentertijd 28, zij 26. Nog diezelfde dag, staat in verhaal 160, vertrok het bruidspaar naar Dordrecht, waar David Mozes was geboren op 19 januari 1905. Ze gingen wonen aan de Wijnstraat, op nummer 129 (nu: 195).
        David Mozes is op 30 april 1943 omgebracht in Auschwitz. Johanna was daar vijf maanden eerder al vermoord, op de 23 november 1942, samen met de kinderen Cisca Beli (Dordrecht, 2.11.1935) en Mozes Izaäk (Dordrecht, 31.5.1937).