Het voorbije joodse dordrecht
De familie Vomberg en Dordrecht:
de ene broer bleef er, de ander niet
 |
Van William Vomberg, de zoon van Herman, is op 3 januari 1950 dit gezinsportret gemaakt, |
Zo vader, zo zoon.
Herman Vomberg, geboren in Deventer in 1868 en spoorwegbeambte bij de NS, is op enig moment in Dordrecht komen wonen, samen met zijn Zuid-Afrikaanse vrouw Annie Ellen Cox. Op 20 oktober 1932 vertrok dit echtpaar naar Soestdijk.
Zijn zoon William Vomberg, geboren in Den Bosch in 1902 en radio-telegrafist van beroep, is óók in Dordrecht komen wonen. In 1933 trouwde hij er met de in Dordrecht geboren Johanna van Mastbergen. Hij is in deze stad altijd blijven wonen, hij overleed er in 1988.
De namen van de import-Dordtenaren Herman en William worden genoemd op de website ‘Dutch Jewry’ en op de joods-genealogische website van Max van Dam: ze worden dus als joods gekenmerkt. Toch gaf vader Herman bij de burgerlijke stand van Dordrecht op “geen” lid te zijn van enig kerkgenootschap. Ook bij William is “geen” genoteerd. Wat hier de reden van is, is niet bekend. Misschien hadden zij afstand gedaan van hun geloof.
Maar zoals de ouders van Herman, Joseph Vomberg en Rosetta Katz, zeker joods waren, was dat ook een zus van Herman, Rebekka. Zij is in Auschwitz vermoord, samen met haar echtgenoot Benjamin Frankfort. En Leon, een broer van Herman, werkte voor de Joodsche Raad. Hij heeft de Holocaust overleefd. Met andere woorden: aan de joodse afkomst van de Vombergen hoeft niet getwijfeld te worden.
Een toevalstreffer is dat van William in de omvangrijke fotocollectie van vader en zoon Beerman in Dordrecht − gedigitaliseerd te vinden in het Regionaal Archief Dordrecht − een naoorlogs familieportret is gevonden, gemaakt op 5 januari 1950. De afbeelding staat bij deze inleiding, als openingsfoto.
In dit artikel wordt nader ingegaan op het wel en wee van deze familieleden. Vanwaar kwamen zij, waarheen gingen zij? Een overzicht.
 |
Rozette Katz had voordat zij trouwde met Joseph Vomberg, |
Hulpkoster
Joseph Vomberg is de vader van Herman. Hij is geboren in Hardenberg op 18 augustus 1837, en behalve koopman was hij rond 1878 hulpkoster bij de joodse gemeente van Deventer, zijn woonplaats. De moeder van Herman is Rosetta, Rozetta of Rozette (‘Reiske’) Katz, die ter wereld kwam in het Gelderse Doesburg op 12 februari 1838.
Joseph en Rosetta trouwden op 3 september 1868 in Deventer, hij was 31, zij 30. Bij hun huwelijk, zo meldt de site van Max van Dam, wettigden zij 1 kind. En, zo staat er verder, “in de genealogie Vomberg staat dat er 2 kinderen waren geboren vֶóór hun huwelijk”. Dit klopt: Rosetta had op 31 juli 1863 al een dochter gebaard, die zij Hendrina Katz noemde, en op 28 december 1865 een zoon, Godfried Katz geheten.
Bij Godfried staat in de burgerlijke stand: “onecht” en bij de vader: “N.N.”, wat Nomen Nescio betekent, naam onbekend. Godfried heeft maar twee jaar geleefd. Hij stierf in Doesburg op 2 juni 1868, kort voor het huwelijk van zijn moeder. Hendrina heeft evenmin lang mogen leven. Zij overleed in Deventer op 27 februari 1873, zij is slechts 9 jaar oud geworden. Maar zij was erbij toen haar moeder trouwde, zij is dus dat ene kind dat bij het huwelijk is gewettigd. Overigens was Rosetta hoogzwanger tijdens die bruiloft, want dertien dagen later werd zoon Herman geboren, in Deventer, op de 16de september.
Overlevende
Na Herman kregen Joseph en Rosetta nog meer kinderen, althans volgens de website ‘Dutch Jewry’. Die is over deze familie aanmerkelijk uitgebreider. Achtereenvolgens worden deze vier kinderen genoemd: Rebekka (Deventer, 1871), Betje (Deventer, 30 december 1873), Simon Joseph (Deventer 19 mei 1876) en Leon (Deventer, 29 oktober 1880).
Hoe verging het hen?
Rebekka trouwde op 12 augustus 1896 in Deventer met de koopman en antiquair Benjamin Frankfort (Deventer, 13 september 1870). Beiden zijn vermoord in Auschwitz, op 9 september 1942.
Betje huwde Eliazer Turksma (Leeuwarden, 5 september 1874) in Deventer. Kort na het overlijden van Betje, op 23 september 1938 in Deventer, is hij, slager van beroep, verhuisd naar Amsterdam. Eliazer is omgebracht in Sobibor, op 4 juni 1943.
Simon Joseph is niet ouder dan 12 geworden, hij ging heen op 17 oktober 1888.
 |
De Joodsche-Raadkaarten van Leon Vomberg en zijn vrouw Eva Johanna van Dijk. |
 |
Deze kaarten laten zien dat Leon en Eva in Theresienstadt zijn geweest. |
Translateur
Ten slotte Leon. Hij is een overlevende van de Holocaust. Leon was leraar Frans op de 2de Openbare Handelsschool te Amsterdam en translateur in algemene dienst bij de Joodsche Raad. Hij trouwde op 4 augustus 1909 in Rotterdam met Eva Johanna van Dijk (Rotterdam, 21 december 1886).
In de Tweede Wereldoorlog zijn zij samen op 29 september 1943 in Kamp Westerbork opgesloten, in Barak B85. Het echtpaar woonde tot die fatale dag in Amsterdam op het adres Willem Beukelstraat 36. Op de Joodsche-Raadkaart van Leon en Eva staat enerzijds met rood potlood “4/9/44 Ther”. Kennelijk dienden zij te worden afgevoerd naar Theresienstadt. Verwarrend genoeg staat er ook deze notitie, bij hen beiden: “Nog op 24.5.44 Wbk”. Waarschijnlijk is het vertrek uitgesteld.
Naderhand heeft het transport toch plaatsgevonden, want in het voormalige nazi-archief in Bad Arolsen werden documenten op naam van zowel Leon als Eva gevonden – transportkaarten uit de cartotheek van Terezin – met dezelfde datum: 13.4.44. Alle administratieve geharrewar ten spijt, blijken zij dus allebei naar Tsjecho-Slowakije te zijn afgevoerd.
Op hun Joodsche-Raadkaarten staat nog eenzelfde belangwekkende mededeling: “6/5/45 Nog in Ther + 1 kind”. Schijnbaar was er een kind bij hen. Nu hebben Leon en Eva twee kinderen gekregen: Mientjen (Amsterdam, 29 september 1912) en Roza (Amsterdam, 20 augustus 1915). Zouden dezen allebei meegestuurd zijn naar Theresienstadt of slechts één van hen?
 |
Volgens het ene archiefdocument, de persoonskaart uit het Stadsarchief van Amsterdam, |
 |
Maar haar Joodsche-Raadkaart vermeldt juist dat ze |
Tehuis
Uit hun beider persoonskaart in het Stadsarchief van Amsterdam blijkt niets van een vertrek naar Theresienstadt. Over Roza (of Rosa) is genoteerd dat zij op 27 maart 1943 naar Barneveld is gegaan, naar het Joodsche tehuis ‘De Biezen’. Maar op haar Joodsche-Raadkaart staat het toch duidelijk, met potlood in het rood geschreven: “4/9/44 The”. Mientjen is dus wel degelijk naar Theresienstadt vervoerd geweest.
Haar zus Mientjen: idem. Zij vergezelde haar zus naar Theresienstadt, al wordt dit ook bij haar niet vermeld op haar Amsterdamse persoonskaart. Maar weer wel op haar Joodsche-Raadkaart.
Over Mientjen staat op de persoonskaart meer informatie. Namelijk dat ze op 19 januari 1944 naar Westerbork overgebracht, vervolgens op 4 september 1944 is vertrokken maar Haïfa. Op 16 november 1947 keerde ze terug naar Amsterdam, naar de Van Breestraat, op nummer 105 huis, om drie jaar later toch weer naar Israël te gaan, op 29 november 1950, nu naar Tel Aviv.
Met andere woorden: het complete gezin heeft in Theresienstadt opgesloten gezeten. En heeft dat kamp, alsook de Holocaust, overleefd. Vader Leon overleed op 11 juni 1963 (82) in Amsterdam, moeder Eva Johanna op 30 maart 1976 (89), ook in Amsterdam.
En hun dochters, tot slot, waar zijn zij gebleven?
De stenotypiste Mientjen blijkt in Westerbork op 26 november 1943 als 31-jarige te zijn getrouwd met de 28-jarige monteur-lasser Max (‘Nimrod’) Vlessing uit Leeuwarden. Zij is op 14 februari 1998 overleden, op 85-jarige leeftijd, in Herzliyya in Israël. Ze is begraven in Kfar Monash. Haar echtgenoot stierf in het jaar daarop, als 84-jarige op 3 november 1999.
Rosa, haar jongere zus, overleed in Amsterdam op 9 september 1998, in de leeftijd van 83 jaar. Zij is begraven op de begraafplaats Gan HaSjalom (Tuin van de Vrede) in Hoofddorp.
 |
Over Rosa, de zus van Mientjes, staat op haar Amsterdamse persoonskaart |
 |
Maar ook Rosa is naar Theresienstadt vervoerd, |
 |
De grafsteen voor Rosa op de joodse begraafplaats |
Gesloten
Na deze uiteenzetting van ontwikkelingen in de familie terug naar de (groot)ouders van al deze kinderen, Joseph en Rosetta.
Hij is overleden op 1 januari 1911, zij op 3 november 1914, respectievelijk 74 en 76 jaar oud. Het valt alleszins aan te nemen dat zij indertijd zijn begraven op de joodse begraafplaats van Deventer, die zich aan de Diepenveenseweg bevindt, naast de Algemene Begraafplaats.
Dit is overigens, even terzijde, niet de oorspronkelijke joodse begraafplaats. Die lag aan de Lange Rij en is in 1878 voor nieuwe teraardebestellingen gesloten. De begraafplaats moest geruimd worden bij de sloop van de stadswallen in verband met de stadssanering. De overblijfselen van 308 personen zijn toen herbegraven in één verzamelgraf op de nieuwe begraafplaats aan de Diepenveenseweg, onder toezicht van het opperrabbinaat.
Spoorweg
Gefocust wordt nu op de Dordtenaar Herman Vomberg. Hij ging volgens de website ‘Dutch Jewry’ vanaf 1 december 1893 werken bij de Nederlandsch-Zuid-Afrikaanse Spoorwegmaatschappij (NZASM) in Avoca, een maatschappij die volgens Wikipedia in 1879 is gesticht door Nederlandse investeerders uit Amsterdam. “Echter door het uitbreken van de Eerste Boerenoorlog (…) kon zij zich pas in 1884 registreren in Pretoria.” Op verzoek van president Kruger legde de NAZSM een spoorlijn aan van Pretoria naar Delagoabaai, “om zo een betere transportverbinding te creëren met zee”.
Herman Vomberg maakt het mee; hij kwam bij de NZASM te werken als stationsmanager. En raakte er verliefd, op Annie Ellen Cox, die op 12 juli 1877 was geboren in Grahamstad, in de provincie Oost-Kaap. Annie behoorde tot de Wesleyan Church, op haar latere archiefkaart is ingevuld dat zij bij de “Presb. gem.” (de Presbyteriaanse gemeente) is aangesloten. Zij huwde Herman in Pretoria op 10 april 1900.
Annie had al twee kinderen uit haar voorgaande huwelijk. Dit waren Frank Welch (Barberton, Kaapkolonie, 29 april 1894) en Ernest Welch (Barberton, Kaapkolonie, 1 september 1895). Deze kinderen werden door Herman geadopteerd. Samen kregen Herman en Annie nog drie kinderen, één in Zuid-Afrika, de twee andere in Nederland. Dit waren: Jozef (Luipaardsvallei, 19 juni 1898), 2. Roza Vomberg (Deventer, 23 maart 1901) en William (Den Bosch, 27 mei 1902).
 |
De Dordtse gezinskaart, voor- en achterzijde, van Herman Vomberg. Er staat niet op wanneer hij en zijn Zuidafrikaanse vrouw Annie Ellen Cox in Dordrecht arriveerden. Het paar trouwde in Pretoria op 10 april 1900. Op 20 oktober 1932 vertrok het naar Soestdijk. |
Soestdijk
Op de Dordtse archiefkaart van het gezin Vomburg staat niet wanneer het in Dordrecht is komen wonen. Wel wordt het adres vermeld, twee zelfs: Prinsenstraat 1 rood en Ravensteiger 1 rood. Dit is een en hetzelfde pand. De Ravensteiger bevindt zich in de Prinsenstraat, tussen de nummers 1 en 3. Het oorspronkelijke beroep van vader Herman (klerk-telegrafist) is vervangen door commies NS en zelfs daarna weer door “z.b.” (zonder beroep).
Drie kinderen worden genoemd: William, Jozef en stiefzoon Ernest. Twee kinderen ontbreken. De ene is Frank Welch; hij is kennelijk niet meegekomen naar Nederland. De andere is Roza. Zij is namelijk in Den Bosch overleden, op 23 maart 1901. Roza is slechts vijf maanden oud geworden.
Op 20 oktober 1932 verlaten Herman en Annie Ellen Dordrecht. Zij vestigen zich in Soestdijk, op het adres Anna Paulownalaan 21. Daar blijven zij ook wonen tot hun overlijden. Herman sterft op 1 januari 1945, enkele maanden voor de bevrijding, op 76-jarige leeftijd. Annie Ellen volgde op 10 mei 1945, bevrijdingsdag. Zij is 78 geworden.
In hoeverre de Tweede Wereldoorlog op hen heeft ingewerkt, en met name op Herman, is niet uit te zoeken.
 |
Zoon William trouwde op 26 augustus 1933 in Dordrecht met de gescheiden Johanna van Mastbergen, |
Engeland
En de kinderen?
1. Jozef kwam op 30 juni 1917 vanuit Kampen naar Dordrecht, naar het ouderlijk huis, om drie jaar later als militair naar N.O.-Indië te vertrekken. Hij kwam op 13 mei 1924 vanuit Batavia terug naar Dordrecht en verhuisde op 23 april 1925 naar Rotterdam, naar Dijkstraat 29B. Op 30 oktober 1925 is hij geëmigreerd naar Amerika. Volgens ‘Dutch Jewry’ is Jozef, die officier koopvaardij is geworden, op 18 oktober 1942, dus midden in de oorlog, in het Engelse Gravesend getrouwd met Peggy Georgina (‘Harriet’) Birchley (10 januari 1903) uit die plaats. Daar zouden zij in 1996 nog steeds hebben gewoond. Van latere jaren ontbreekt ieder spoor.
2. Waar Ernest Welch terecht is gekomen, is niet achterhaald kunnen worden.
 |
Het echtpaar ging in de Celebesstraat wonen, |
3. Ten slotte is daar William Vomberg nog, de andere hoofdfiguur in dit verhaal. Hij werd marconist op de internationale vaart en trouwde op 26 augustus 1933 in Dordrecht met Johanna (‘Ans’) van Mastbergen, een geboren Dordtse (2 juni 1904).
Aanvankelijk woonde het echtpaar tot 31 oktober 1934 op het adres Sumatrastraat 96, daarna verhuisde het naar nummer 76 rood in die straat. Vervolgens betrok het per 19 september 1935 een woning op nummer 15 rood van de Celebesstraat. Ten slotte verhuisde het paar op 20 juni 1939 naar Kromhout 65 rood.
Voor Johanna was dit haar tweede huwelijk. Eerder had zij in Dordrecht op 8 december 1927 Florian Ganauser uit Wirtenberg in Oostenrijk getrouwd. Met hem kreeg zij op 3 juni 1928 een levenloos kind. Op 11 oktober van datzelfde jaar scheidden de twee.
William, haar volgende echtgenoot, dook op 21 januari 1946 weer op in Dordrecht, de woonplaats van zijn ouders. Waar hij tijdens de oorlogsjaren heeft gewoond, is onbekend. William betrok opnieuw een woning aan het Kromhout, nu op nummer 65 zwart (nu: 95). Hier was Huize Drechtstreek gevestigd, een tehuis voor gehandicapten voor Dordrecht en omgeving. Of William er werkte of zelf zorg behoefde, of anders zijn vrouw Johanna: het is onbekend.
Op 5 december verhuisden William en zijn vrouw naar de nabijgelegen Blekersdijk, nummer 20 rood. Vandaar trokken zij op 24 februari 1967 naar de Thorbeckeweg, nummer 16. Johanna is overleden op 25 december 1975, in Dordrecht, op 71-jarige leeftijd. Haar man William is beduidend ouder geworden. Hij stierf op 2 september 1988, ook nog altijd in Dordrecht, als 86-jarige.
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
