Het voorbije joodse dordrecht
Allen vermoord: de drie Dordtse
kinderen van de familie Levits
* Overzicht familie Levits
 |
Op het pand aan de Vleeshouwersstraat dat nu nummer 35 heeft (met het witte bankje voor de deur), is Benjamin Mozes geboren op 13 mei 1883. Nummer A222 had het indertijd. |
Wie waren zij?
Elders op deze website, zie Adressenlijst 2, staan onder elkaar drie mensen met dezelfde achternaam: Levits. Zij heten Abraham, Alexander en Benjamin Mozes. Zij zijn na elkaar geboren, in 1887, 1885 en 1883. De een, Alexander, is in de oorlog in Den Haag overleden, Abraham in Auschwitz, Benjamin Mozes in Sobibor.
Hebben zij nog meer gemeen dan alleen hun achternaam? Zijn ze wellicht familie van elkaar? Ja, zij blijken broers te zijn, zoals uit de opeenvolgende geboortejaren al een beetje valt op te maken.
Maar daarnaast: wat is er rondom hen voorgevallen, vóórdat zij het slachtoffer werden van de jodenjacht van de nazi’s? Was er sprake van partners of kinderen? En wat is er dan met diegenen gebeurd?
In dit verhaal een schets van de van oorsprong deels Dordts-joodse familie Levits. Drie namen op een lijst in samenhang gebracht.
 |
Volgens de geboorteakte kwam Benjamin ter wereld om 08 uur. |
 |
De vader van Benjamin, Mozes Levits, is slechts 36 geworden. Hij is begraven op de joodse begraafplaats aan de Nieuweweg in Dordrecht. |
 |
De weduwe Sara Levits-van Dam wist het financieel niet te bolwerken. Ze is begin 1903 faillliet verklaard. De advertentie stond in de ‘Dordrechtsche Courant’ van 26 februari 1903. |
Verdriet
Sara van Dam heeft haar man, de broodbakker Mozes Levits, slechts veertien jaar om zich heen gehad. Hij was geboren in Amersfoort, op 17 november 1858, en hij had in Dordrecht − de geboortestad van Sara (20 juli 1882) en kennelijk zíjn werkstad − naar haar hand gedongen. Met succes, want op 20 juli 1882 stemde zij er als 25-jarige gaarne mee in om zijn vrouw te worden, hij was 23 toen. Veertien jaar later overleed Mozes al, in Dordrecht, op 29 augustus 1896. Hij is maar 36 geworden. De weduwe Sara zou tachtig worden en nooit hertrouwen. Als je zo oud wordt, heb je lang verdriet.
In de jaren dat het geluk ze nog vergezelde, woonden Mozes en Sara in de Vleeshouwersstraat, midden in de binnenstad. Het adres luidde: A222. Bij een omnummering in 1884 veranderde dat in 29 zwart, en thans is dat nummer 35. In dat huis werd Benjamin Mozes geboren, hun eerste kind, op 13 mei 1883, om 08 uur. Steeds twee jaar later kwamen er nog twee kinderen: Alexander, op 2 januari 1885 en Abraham, op 16 juni 1887. Bij dit kindertal heeft het paar het gelaten.
Nadat Mozes is begraven op de joodse begraafplaats in Dordrecht verhuist Sara − van de Vleeshouwersstraat naar de Voorstraat, eerst naar nummer 81 (nu: 119), naderhand naar de nummer 383 (nu: 437). Ze werkt, ze staat genoteerd als winkelierster. Maar kennelijk zit het haar financieel behoorlijk tegen. Bij vonnis van de Arrondissementsrechtbank wordt zij op 25 februari 1903 failliet verklaard. Op 27 februari 1907 verlaat zij met haar drie zonen haar geboortestad, om in Den Haag te gaan wonen. En daar blijft ze, tot haar dood. Sara Levits-van Dam overlijdt op 17 augustus 1937, zoals gezegd: als 80-jarige.
 |
Moeder Sara vertrok met haar drie zonen op 27 februari 1907 naar Den Haag. En daarna ging ze nog door naar Leiden, om op 23 februari 1910 weer terug te gaan naar Den Haag. Ze woonde er, zoals de gezinskaart (voor- en achterzijde) laat zien, op vele adressen. Haar kinderen trouwden intussen en gingen zelfstandig wonen. |
 |
Bernard viert zijn bar mitswa, zijn meerderjarigheid, op 1 augustus, meldt het ‘Nieuw Israëlitisch Weekblad’ (NIW) op de 24ste juli 1925. |
 |
Alexander Levits is, op 28 januari 1928, 12,5 getrouwd met Betty (‘Betsy’) van Hesse, en wordt de dag ervoor daarmee alvast gefeliciteerd door hun “liefhebbende dochtertje” Sera, hun enige kind, in het NIW van 27.1.1928. |
Doodgeboren
Haar kinderen waren al volwassen toen Sara met hen naar Den Haag trok. Benjamin Mozes − de jongste Levits en handelsagent geworden − trouwt als eerste, op 20 maart 1907, met een autochtone Haagse: Lea van der Ham (Den Haag, 15 oktober 1876). Zij gaat bij hem wonen op de Stationsweg, op nummer 64, later gevolgd door de Weteringkade 84 en een reeks van andere adressen. Met Lea krijgt Benjamin twee kinderen: Mozes Benjamin (‘Max’) Den Haag, 9 januari 1908) en vier jaar later Bernard (Den Haag, 8 juli 1912).
Alexander, de oudste Levits, is de volgende bruidegom. Hij heeft zich verliefd in de iets oudere Betje van Hesse (Rotterdam, 15 juli 1884). Op 28 juli 1915 trouwen zij, hij is 30, zij 31. Hij is een winkelier in dameshoeden, zij is winkeleigenaresse. Klaarblijkelijk dreven zij hun zaak samen. Het echtpaar kreeg twee jaar na de bruiloft een kind, op 16 augustus 1917, maar dat werd doodgeboren. In 1920, op 5 september, beviel Betje opnieuw, nu van een baby die in leven bleef: Sera.
Ook Abraham vond in Den Haag zijn partner: Eva Appel (Amsterdam, 11 september 1884). Op 30 april 1919 verbond zij zich aan Abraham, een handelaar in kunstvoorwerpen. Hij was 31, zij 34. Het echtpaar kreeg één kind: Mozes Abraham, geboren op 23 augustus in Den Haag.
 |
||
De gezinskaart van Benjamin Mozes, die trouwde met Lea van der Ham, vertoont al evenzeer meerdere woonadressen. Hij en Lea kregen twee kinderen, die als enigen de oorlog zouden overleven: Mozes Benjamin (1908) en Bernard (1912). |
||
 |
||
Moeder Sara wordt 70 (op 22 april 1927) en haar kleinkinderen wensen hun grootmoeder in NIW het van die dag nog een “groot aantal jaren in gezondheid” toe. |
Alexander Levits, een van de drie kinderen van Sara en Mozes, overlijdt op 5 september 1941 in Den Haag, 56 jaar oud, aldus de ‘Haagsche Courant’ van de zesde.
|
Midden in de oorlog, op 28.10.1942, hertrouwt weduwnaar Benjamin Mozes met de weduwe Mariana van der Sluijs. In ‘Het Joodsche Weekblad’ wordt de “choepoh” (tegenwoordig choepa) aangekondigd. |
 |
De Joodsche-Raadkaart van Benjamin Mozes, met aantekeningen ook over zijn echtgenote Mariana. |
Tegelijk
Eind jaren dertig doen zich twee sterfgevallen voor in de familie Levits.
Moeder Sara overlijdt in Den Haag, op 17 augustus 1937, 80 jaar oud. Iets minder dan twee jaar later sterft de vrouw van Benjamin Mozes, Lea. Het gebeurde in Den Haag, op 14 mei 1939, in haar 62ste levensjaar.
De weduwnaar hertrouwt, maar jaren later pas, midden in de oorlog. Op 28 oktober 1942 huwt hij in Den Haag Mariana van der Sluijs (Amsterdam, 21 maart 1896). Ook zij heeft al een partner verloren. Dat was David Gersons (Tilburg, 13 februari 1885 – Bloemendaal, 5 juni 1927: 42). Twee kinderen had zij met hem gekregen, allebei dochters: Rozet Louise (Nijmegen, 2 februari 1921) en Helena Jacoba (Nijmegen, 15 juli 1923).
Mariana stond te boek als huishoudster, haar tweede man Benjamin Mozes was inmiddels koopman. Ze woonden in Den Haag aan de Paviljoensgracht 37.
Zo’n huwelijk midden in een oorlog die bovenal joden schaadde – dat zou geen onbekommerde relatie kunnen zijn. En dat was het ook allerminst. Krap zeven maanden later werden Benjamin Mozes en Mariana tegelijk vergast in Sobibor.
Afgaande op de Joodsche-Raadkaart van Benjamin Mozes was hij al gesperrt geweest “wegens functie”. Die werd op de kaart, zie hiernaast, omschreven als “verzorger van levensmiddelen, stationsdienst, inkooper van div. goederen voor vertrekkenden”. Hij was een “S-geval”. Maar een Sperre garandeerde hooguit uitstel, geen afstel. Op 13 mei 1943 werd hij samen met Mariana (ook wel ‘Marianne’ genoemd) opgesloten in Barak 67 van Kamp Westerbork.
Vijf dagen later, op de 18de, werden ze op transport gezet, naar Sobibor, zo bleek. En daar werden hun levens afgebroken op 21 mei. Benjamin Mozes is 60 geworden, Mariana 47.
 |
Sera Levits wordt genoemd in de eindeloze rijen met tienduizenden namen van Holocaustslachtoffers, die de ‘Nederlandsche Staatscourant’ eind jaren veertig publiceerde. Sera’s naam stond in de editie van 10.11.1949. |
 |
Rozet Louise Gersons, een van de twee dochters uit het eerste huwelijk van Mariana van der Sluijs (22), wordt omgebracht in Auschwitz, op 2.2.1921. Haar zus Helena (20) eindigt daar op 30.11.1943. Rozet woonde op het laatst in Scheveningen, op het Belgischeplein 37; Helena in Amsterdam, in de Sarphatistraat 83 bovenhuis. |
Advertentie
Het leed in de familie was groter, veel groter. Details van alle direct betrokken personen staan in het familie-overzicht, dat via deze link te vinden is.
De twee meisjes die Mariana met haar eerste man had gekregen, Rozet en Helena, werden evenzeer meedogenloos vermoord, in Auschwitz: Rozet op 3 september 1943, Helena op 30 september 1943, respectievelijk 22 en 20 jaar oud.
Alexander Levits, de andere zoon van Mozes en de Dordtse Sara, stierf in de oorlog in Den Haag, op 5 september 1941, 56 jaar. Hij wordt herdacht op de website ‘Joods Monument’, wat betekent dat hij als een Holocaustslachtoffer wordt beschouwd.
In de Haagsche Courant van 6 september meldden zijn vrouw Betje en dochter Sera het “plotseling” overlijden van hun “geliefde echtgenoot en vader”. Des te triester is die advertentie als je bedenkt dat Betje en Sera later in de oorlog zelf ook dood waren, omgebracht door de Duitsers. Betje eindigde op 28 september 1942 (58 jaar oud) in Auschwitz; Sera op 16 april 1943 in Sobibor, 22 jaar en 20 jaar oud.
***
Waren er helemaal geen overlevenden?
Toch wel: de twee kinderen van Benjamin Mozes en Lea, Mozes Benjamin en Bernard. De eerste leefde in Hilversum tot 25 augustus 1948. Hij is veertig geworden. Bernard, verzekeringsagent en ook wonend in Hilversum, stierf op 2 juli 1974, op 61-jarige leeftijd. Hij was de echtgenoot van Hetty de Marcas (Amsterdam, 1 december 1918) en kreeg met haar de kinderen Onno en Nora, respectievelijk een verzekeringsagent en een maatschappelijk werkster.
De Hilversumse ‘afsplitsing’ is het enige wat overbleef van het gezin Levits-van Dam, dat ooit zo zorgeloos begon in Dordrecht.
[Met medewerking van Erica van Dooremalen.]
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
