Het voorbije joodse dordrecht
Eduard van Dantzich: na een
halfjaar al weg uit Dordrecht
 |
Het hoekpand waarin de familie Van Dantzich in 1897 Dordrecht ging wonen, |
Dordrecht – hij is er alleen maar geboren.
Krap een halfjaar oud was Eduard van Dantzich toen zijn ouders besloten om Dordrecht alweer te verlaten. Het gezin, dat al twee kinderen telde, was op 4 mei 1897 vanuit Rotterdam naar Dordrecht verhuisd, en streek daar neer op de Voorstraat. Een jaar later keerde de familie, nu met baby Eduard als nieuw gezinslid, terug naar Rotterdam.
Eduard van Dantzich zal met andere woorden niets hebben meegekregen van zijn geboorteplaats. Later in zijn leven heeft Dordrecht ook in geen enkel verband nog een rol gespeeld. De stad was slechts de start, het beginpunt van zijn leven, de springplank, maar verder een non-entiteit.
Desondanks: wie eenmaal in Dordrecht is geboren, blijft in Dordrecht geboren, en dat is de reden dat op deze Dordtse Stolpersteine-site een levensbeschrijving wordt geplaatst van Eduard van Dantzich. Want behalve Dordtenaar was hij ook joods, of ‘Israëlisch’, zoals dat bij zijn geboorte nog werd genoemd.
Eduard is slechts 45 jaar oud geworden. Ook hij is vermoord door de nazi’s, in het Poolse Sobibor, en dat niet alleen: zijn broer Aron, zijn zus Marianna Hendrika, zijn vrouw Reina, hun zonen Alfred en Hans – al deze mensen zijn moedwillig om het leven gebracht, op verschillende tijdstippen, maar grotendeels in Auschwitz.
Van al die familieleden zijn geen persoonsfoto’s aangetroffen in de gemeentelijke beeldarchieven, waardoor ze treurig genoeg noodgedwongen anoniem blijven, gezichtsloos. Uit privébezit van de enige nog levende nazaat is slechts één foto opgedoken van in ieder geval één Van Dantzich. Aan de hand van hoofdzakelijk ambtelijke documenten is niettemin geprobeerd om Eduard en de mensen die hem omringden, enigszins te schetsen.
In dit artikel: de levensroute die Eduard volgde van Dordrecht naar Auschwitz.
 |
Volgens het gemeentelijk bevolkingsregister liet Eduard van Dantzich zich op 5 mei 1897 |
 |
Eduard werd geboren op 28 november 1897, om tien uur in de ochtend, aldus de geboorteakte. |
Vijf kinderen
Eerst en vooral zijn de Van Dantzichs echte Rotterdammers, op Eduard na dan. Zijn vader Emanuel is er geboren (op 21 juli 1858), zijn moeder Saartje Spetter (op 25 februari 1860), zo ook zijn broers en zussen. Het echtpaar trouwde, uiteraard in Rotterdam, op 2 mei 1883, en wie alleen de Dordtse burgerlijke-standsgegevens raadpleegt, zou denken dat Emanuel (soms geschreven als: Emanuël) en Saartje daarna drie kinderen kregen. Maar het blijken er vijf te zijn.
Engeltje was hun eerstgeborene, die ter wereld kwam op 23 februari 1884 en die nog geen anderhalve maand later al overleed, op 7 april 1884. Daarna verscheen Aron, op 22 januari 1885. Bijna aan het eind van datzelfde jaar werd Maurits geboren, op 12 november 1885. Ook hij leefde ultrakort, hij stierf na twee maanden op 13 januari 1886. Het vierde kind werd Marianna Hendrika (op 12 maart 1893). En ten slotte kwam daar Eduard, op 28 november 1897.
Het gezin bevond zich bij zijn geboorte, die volgens de geboorteakte “des voormiddags te tien uren” plaatshad, in Dordrecht. De ouders waren op 4 mei 1897 met hun overgebleven kroost in de stad aangekomen – moeder Saartje was opnieuw zwanger. De Van Dantzichs vestigden zich op de Voorstraat, de langste winkelstraat van Dordrecht, op toenmalig nummer 76. Kadastergegevens over perceelcodes wijzen uit dat dit tegenwoordig nummer 108 is, een nog altijd bestaand fors hoekpand, grenzend aan de Heer Heymansuysstraat.
 |
Op 2 januari 1898 was Dordrecht alweer voorbij voor de familie Van Dantzich. Zij liet zich weer inschrijven in Rotterdam en streek neer aan de Goudscheweg, op nummer 141. Voor Eduard was dit de eerste verhuizing. |
 |
In de ‘Dordrechtsche Courant’ van 1 december 1897 werd meegedeeld dat Saartje van Dantzich-Spette |
Dienstbode
Bij het inschrijven liet Emanuel noteren dat hij kantoorbediende was, op de geboorteakte voor Eduard heet hij winkelier te zijn. Kort na de geboorte, namelijk op 8 december 1897, trok ene Emmigje van Balen uit naburig Dubbeldam bij het gezin in, als dienstbode. Misschien stond zij moeder Saartje na de bevalling bij. In het navolgende jaar was ‘Dordrecht’ alweer voorbij. De familie Van Dantzich vertrok op 21 mei 1898 naar Rotterdam, op de 27ste ging Emmigje terug naar Dubbeldam.
Het verblijf in Dordrecht had bij elkaar één jaar geduurd, van mei 1897 tot mei 1898. Op 2 juni 1898 lieten de Van Dantzichs in het bevolkingsregister van de gemeente Rotterdam hun aankomst registeren. Ze gingen wonen aan de Goudscheweg, op nummer 141. Emanuel was nu van beroep handelsreiziger.
Een jaar later werd ook Rotterdam weer de rug toegekeerd. Het gezin reisde op 24 juni 1899 naar Amsterdam. En daar zouden de Van Dantzichs ook blijven.
Moeder Saartje overleed in Amsterdam, twee jaar na de verhuizing. Veertig jaar oud was ze, toen ze op 15 februari 1901 stierf. Haar man Emanuel hertrouwde al na een halfjaar, op 28 augustus 1901, met Hester Israëls Kan, een dochter van Israël Levij Kan en Judith Nathan van Essen. Zij, geboren in Meppel op 18 oktober 1861, was toen 39, de bruidegom inmiddels 43. Midden in de Eerste Wereldoorlog is vervolgens Emanuel overleden, in Amsterdam op 7 september 1915, 57 jaar oud. Hij is begraven op de joodse begraafplaats Muiderberg.
De weduwe Hester leefde tot in de Tweede Wereldoorlog, maar haar was geen rustige dood gegund.
 |
Emanuel van Dantzich overleed op 7 september 1915, 57 jaar oud. Hij werd begraven op de joodse begraafplaats Muiderberg. Zijn eerste vrouw Saartje was al in februari 1901 overleden, twee jaar na de verhuizing. |
 |
Emanuel van Dantzich overleed op 7 september 1915, 57 jaar oud. Hij werd begraven op de joodse begraafplaats Muiderberg. Zijn eerste vrouw Saartje was al in februari 1901 overleden, twee jaar na de verhuizing. Emanuel hertrouwde daarna in augustus 1901 met Hester Israëls Kan. |
Indonesië
Hoe verging het intussen de kinderen Van Dantzich?
Eduard, de Dordtenaar, ontpopte zich als handelsagent. Hij dook in de jaren twintig op in Soerabaja, Nederlands-Indië indertijd. Hij trouwde er op 2 februari 1921 met de joodse Reina de Schaap, een geboren Amsterdamse (6 november 1897). Aan het eind van 1921, op 7 november, beviel Reina van een eerste kind, Hans. Hans kreeg nog een broertje, maar toen waren de Van Dantzichs alweer weg uit Soerabaja. Volgens de Amsterdamse gezinskaarten woonden Eduard, Reina en Hans vanaf 7 oktober 1922 op verschillende adressen, totdat zij een stek voor langere duur vonden in de Noorder Amstellaan (na mei 1946: Churchill-laan), op nummer 161 I.
Alfred, het tweede kind, kondigde zich aan op 15 november 1923. Deze zoon werd in de oorlog, per 24 augustus 1942, employé bij de Joodsche Raad. Hans ontwikkelde zich tot assistent-accountant.
Het complete gezin van Eduard is in de Tweede Wereldoorlog vermoord. Eduard zelf in Sobibor, op 21 mei 1943, op 45-jarige leeftijd. Zijn echtgenote Reina eindigde enkele maanden later in Auschwitz, op 10 september 1943, ook 45 jaar oud. Oudste zoon Hans was een jaar eerder al gedood, in Auschwitz ook, op 19 september 1942, 20 jaar oud. Van zijn jongere broer Alfred is niet bekend in welk vernietigingskamp hij werd vermoord, alleen dat het in Polen was en later dan zijn ouders en broer, namelijk op 31 maart 1944. Ook hij was 20 jaar oud.
En Marianna Hendrika, de zus van Eduard? Zij was op 28 juni 1917 in Amsterdam getrouwd met Levie Lijdesdorff, een toneelkapper die was geboren in Den Haag (28 mei 1888). Hij woonde ten tijde van de oorlog in de P.C. Hooftstraat, op nummer 62 I. Het echtpaar had twee kinderen: Emile (28 augustus 1917) en René (2 oktober 1920).
 |
Twee woonkaarten van nummer 161 van de Noorder Amstellaan, met als een van de bewoners Eduard van Dantzich. |
 |
Ook op de gezinskaart staat deze datum van vertrek vermeld, alsook dat Eduard op 21 mei 1943 in Sobibor is vermoord. Volgens zijn kaart in het archief van de Joodsche Raad is hij drie dagen eerder, op 18 mei, op transport gesteld.
Zijn vrouw Reina is enkele maanden later in Auschwitz omgebracht, op 10 september 1943, zijn ene zoon Hans was al op 19 september 1943 in Auschwitz gedood, zijn andere zoon Alfred is ergens in Polen vermoord, op 31 maart 1944. |
 |
Nadat hij in Soerabaja had gewerkt en er was getrouwd met Reina de Schaap, vestigde Eduard zich in Amsterdam. Uiteindelijk kwam zijn gezin, dat twee kinderen telde, te wonen in de Noorder Amstellaan, tegenwoordig Churchill-laan geheten, op nummer 161 I (zie op de foto de eerste bruine deur rechts). |
Alleen
Van dit gezin is alleen René in leven gebleven. Hij belandde op 30 december 1942 in kamp Westerbork, maar heeft de Holocaust overleefd. Hij huwde na de oorlog, op 10 december 1947 in Amsterdam met Maria Biesbroek (Den Haag, 27 augustus 1926) en ging met haar wonen in de Holendrechtstraat, op nummer 33 I, later in de Spakenburgsestraat 14 in Den Haag. Hun enige kind heet Marianne Geertruida.
De moeder van René, Marianna, is omgebracht in Auschwitz, op 10 september 1943, in de leeftijd van 50 jaar. Op diezelfde dag in hetzelfde doodsoord werd ook het leven beëindigd van haar man Levie, 55 jaar oud. En hun zoon Emile (‘Emiel’)? Van hem is slechts bekend dat hij in Polen is omgebracht, op 31 maart 1944, 28 jaar oud.
Dit is dezelfde datum als die van Alfred van Dantzich en nog zoveel meer joden, zoek via Google op: Polen, 31 maart 1944. Vermoedelijk is voor deze vage locatie een overeenkomende datum gekozen, omdat er geen preciezere gegevens beschikbaar zijn. De familie heeft naderhand in ieder geval via het Rode Kruis te horen gekregen dat Emile in dat Polen door uitputting in de mijnen is omgekomen.
 |
Aron van Dantzich, de oudste broer van Eduard, woonde ook in Amsterdam, in de Nicolaas Witsenstraat 12 huis, later in de Waalstraat 97. Hij is volgens de gezinskaart op 21 december 1942 afgevoerd naar Duitsland, maar volgens Joodsche-Raadkaart al op 14 september 1942. Op 23 september werd hij vergast in Auschwitz. |
 |
Marianna Hendrika van Dantzich, een zus van Aron en Eduard en de echtgenote van Levie Lijdesdorff, is samen met haar man eveneens vermoord in Auschwitz, op 10 september 1943. Van hun twee zonen Emile en René is alleen de laatste in leven gebleven. Emile is op een onbekende locatie in Polen door uitputting in de mijnen overleden, op 31 maart 1944, naar het schijnt. |
 |
In de ‘Staatscourant’ van 24.11.1949 wordt het overlijden van Eduard bekendgemaakt. |
Hervormd
En ten slotte dan Aron van Dantzich, de oudste broer van Eduard. Ook hem voerden de nazi’s af naar Polen, naar Auschwitz, waar hij op 23 september 1942 het leven liet, als 57-jarige.
Aron, een magazijnbediende in een zaak voor huishoudelijke artikelen, was nog maar alleen. Hij is getrouwd geweest, vanaf 10 april 1914, met Elisabeth Maria Kroes (Amsterdam, 10 december 1887), maar het paar scheidde ver voor de oorlog, op 16 oktober 1931 in Amsterdam. Elisabeth had al een dochter, de Nederlands Hervormde Johanna Francisca (Amsterdam, 30 november 1906). Zij was een kind uit Elisabeths eerste huwelijk, met Wilhelmus Adrianus van de Groenekan (Amsterdam, 4 maart 1883 – Amsterdam, 29 januari 1963), dat duurde van 20 juni 1906 tot 31 mei 1915. Johanna van de Groenekan is overleden in Bloemendaal, 70 jaar oud, op 31 juli 1977.
Na de echtscheiding woonde Aron vanaf 6 oktober 1937 in de Nicolaas Witsenstraat, op nummer 12 huis. Hoewel hij in de oorlog, op 7 mei 1941, nog verhuisde naar de J.J. Viottastraat 18 huis in Amsterdam-Zuid en vervolgens op 17 maart 1942 naar de Waalstraat 97 II, is in de Witsenstraat voor Aron een Stolperstein gelegd. Dit is georganiseerd door Hugo van den Wall Bake (Jakarta, 1978), die op de herdenkingswebsite Joods Monument vooraf een oproep plaatste, op 31 mei 2015.
Daarin meldt hij op zoek te zijn naar nazaten van René Lijdesdorff, die immers een neef was van Aron van Dantzich. René zelf is overleden op 29 november 1999, weet Van den Wall Bake uit onderzoek, maar graag zou hij in contact komen met nazaten of met de dochter van René, de eerder genoemde Marianne Geertruida. Hij zou ze dan willen uitnodigen om aanwezig te zijn bij de onthulling van de Stolperstein, die plaatshad op 17 januari 2016.
 |
Drie foto’s van de plechtigheid in 2016. Het steentje is aangebracht en wordt schoongeveegd, terwijl genodigden toekijken. |
 |
Dit hoekhuis aan de Nicolaas Witsenstraat is nu een dispuuthuis. Vanaf 6 oktober 1937 woonde hier Aron van Dantzich, tot 7 mei 1941. Een bestuurslid van de stichting die het studentenhuis bezit, Hugo van den Wall Bake, heeft ervoor gezorgd dat er een Stolperstein voor Aron is geplaatst, op 17 januari 2016. |
Dispuuthuis
Waarom was het Van den Wall Bake, project- en teamleider bij ABN AMRO, die het initiatief nam? Daar is een logische verklaring voor, vertelt hij desgevraagd.
“Het pand aan de Nicolaas Witsenstraat 12 is tegenwoordig een studentenhuis, dat in het bezit is van een stichting. En ik ben één van de bestuurders van deze stichting. Ik heb zelf ook in dit dispuuthuis van het dispuut Vivat gewoond en ben altijd erg geïnteresseerd geweest in geschiedenis. Tijdens het zoeken van informatie over de geschiedenis van het dispuuthuis ben ik er via de website van Joods Monument achter gekomen dat Aron van Dantzich in het pand heeft gewoond. Het was zijn laatste vrijwillige woonadres. Zo is het idee ontstaan om voor hem een Stolperstein te plaatsen.”
Met de struikelsteen is “een blijvende herinnering” aan Van Dantzich gecreëerd. Bij de onthulling hield Van den Wall Bake een toespraak – die hij de redactie van deze Dordtse website toestuurde. “Met dit kleine monument”, zo sprak hij, “erkennen we niet alleen dat Aron van Dantzich heeft bestaan, maar we moeten ook erkennen dat hij is vermoord enkel en alleen om zijn geloof en afkomst, en met hem vele miljoenen joden, zigeuners, homoseksuelen en gehandicapten.”
Hij vervolgde: “Deze gruwelijke realiteit dwingt ons om na te denken hoe het kan dat mensen tot deze dingen in staat zijn en hoe we kunnen voorkomen dat dit ooit weer gebeurt. Ik hoop dat de struikelsteen voor Aron van Dantzich aanzet tot het stellen van dit soort vragen en daarmee bijdraagt aan een samenleving waarin we tolerant zijn en respect voor elkaar hebben.”
.jpg "Marianna en Levie") |
Alleen van Marianna en Levie zijn (zeldzame) foto’s gevonden die te maken hebben met de familie Van Dantzich. Zij komen uit het privébezit van Marja Benthem-Lijdesdorff.
De eerste foto toont Levie Lijdesdorff en zijn aanstaande echtgenote Marianna Hendrika van Dantzich toen zij net verkering hadden. De tweede foto laat ze op latere leeftijd zien, het kleine fotootje is Emile (‘Emiel’), het ene kind van het echtpaar. Levie en Marianna zijn de opa en oma van Marja Benthem-Lijdesdorff, de dochter van het tweede kind van het echtpaar, René. |
 |
Foto’s?
In zijn zoektocht naar informatie over Aron vond Van den Wall Bake geen foto’s van de Van Dantzichs. Ook waren bij de onthulling geen familieleden aanwezig. Maar na de onthulling is hij alsnog in contact gekomen met een nabestaande: Marja, zoals de roepnaam luidt van de dochter van René Lijdesdorff .
“Helaas waren mijn man, mijn zoon en ik te laat om bij het onthullen van de Stolpersteine aanwezig te zijn”, vertelt deze Marja, nadat er via Van den Wall Bake contact met haar is gelegd. Ze was niet te laat in de zin van dat ze zich een uur verlaat had, maar ze had geen weet van de plechtigheid. “Ik wist niet dat ik gezocht werd. Bij toeval kwam ik daar achter, maar toen was de steen al gelegd. Gelukkig hebben wij dit later goedgemaakt, door met de heer Hugo van den Wall Bake deze steen te bekijken en het huis te zien, waar mijn oudoom heeft gewoond.”
Marja Lijdesdorff is de echtgenote van Robbert (‘Bob’) Benthem en de moeder van Robin – die ondertussen 44 jaar oud is, getrouwd en twee dochters heeft. Aron van Dantzich, de man voor wie de Stolperstein is gelegd, is “een volle oom van mijn vader”, licht ze toe. Een oudoom dus. “Hij was de broer van mijn vaders moeder.” Zij heeft deze oma “helaas nooit mogen ontmoeten”. “Ik ben in 1949 geboren, en zij is in 1944 vergast. Mijn oma heette Marianne, naar wie ik ben vernoemd.”
Marja Benthem-Lijdesdorff is voorzover zij weet de enige nazaat van de deels Dordtse familie Van Dantzich. “Ik heb van mijn vader nooit gehoord dat er nog andere mensen in leven waren. Heel toevallig heb ik alleen verleden jaar (2020) van de kant van mijn opa (Lijdesdorff) een mailtje gekregen van iemand die verre familie van mij is.”
Heeft zij misschien nog wel foto’s van vroeger? informeerde de redactie. Staan daar Van Dantzichs op?
Na het overlijden van haar vader René kreeg zij alle foto’s die hij in zijn bezit had: Marja was immers enig kind. “Uiteraard heb ik foto’s van mijn oma” – haar, deze Marianna Hendrika, kan zij nog thuisbrengen. Maar andere Van Dantzichs kent zij niet, moet ze tot haar spijt toegeven. “Op sommige foto’s staan ook andere mensen. Maar ik zou niet weten wie dat zijn. En helaas kan ik het ook niemand meer vragen.”
 |
En dit zijn de ouders van Marja: René Lijdesdorff en Maria Biesbroek. |
***
 |
Ook Hester Israëls Kan, de tweede vrouw van Emanuel van Dantzich, ontkwam niet aan de nazi’s. Zij woonde in de oorlog in het bejaardenhuis Beth Shalom aan de Plantage Middenlaan toen zij werd gearresteerd en gedeporteerd naar Auschwitz, waar zij als 81-jarige werd omgegebracvht op 1 februari 1943. |
De Stolperstein voor Aron van Dantzich is vooralsnog de enige die in Amsterdam voor een Van Dantzich is geplaatst. Maar Amsterdam kent tienduizenden joodse oorlogsslachtoffers en voor verreweg de meesten moeten nog altijd Stolpersteine worden aangebracht: er is een reusachtige achterstand. Weliswaar is er sinds mei 2021 in Amsterdam, in de tuin van het Goethe-Institut aan de Herengracht, een filiaal van de Berlijnse Stolpersteine-werkplaats, maar de achterstand is daarmee niet eenvoudig in te halen.
Niettemin: misschien volgen er de komende jaren toch nog meer steentjes voor de andere Van Dantzichs. En wellicht komt er dan ook nog eentje voor Hester Israëls Kan. Want zij, de tweede vrouw van Emanuel van Dantzich, is al evenzeer in een kamp vermoord. Hester woonde in de oorlog op het laatst in joodse bejaardenhuis Beth Sjalom aan de Plantage Middenlaan 48, totdat zij daar werd opgepakt en gedeporteerd. Als 81-jarige belandde zij op 1 februari 1943 in de gaskamer van Auschwitz en stierf er.
< Terug naar index 'Verhalen over het voorbije joodse leven in Dordrecht'
